اقتصاد شکننده سازگران ایرانی

همان‌طور که نوازنده‌ها به نسبت هنر و استعداد و جایگاهی که در اجتماع دارند درآمدشان متفاوت است، سازندگان ساز هم به نسبت توانایی، هنر، صنعت و صدای سازی که از کار درمی‌آورند، درآمد یکسانی ندارند. در ابتدای کار، خاک‌خوری و زحمت زیادی باید تحمل کرد، ولی بعد از پنج شش سال سازگران می‌توانند توقع درآمد متعارفی را داشته باشند. با تورمِ وحشتناکِ این روزها اما قدرت خرید کاهش پیدا کرده و دیگر نمی‌توان به سادگی از یک درآمد «متعارف» صحبت کرد.

آقای جزایری از دهه شصت وارد این شغل شده و تمام‌وقت به این کار مشغول است. خودِ من هم هرچند به عنوان شغل دائم به آن نگاه می‌کنم، اما در کُل باید گفت امرار معاش از طریق این شغل به سختی صورت می‌گیرد، به ویژه برای یک مبتدی. به نظر نمی‌توان با این شغل یک زندگی معمولی داشت. مگر آنکه مثل آقای جزایری در این شغل عمرت را بگذاری تا سرانجام جا بیفتی؛ که این کار بسیار زمان‌بر است.

سال‌ها بعد از مرگ این استادان، سازهایشان بالای ۱۰۰ و ۲۰۰ و گاه تا ۴۰۰ میلیون تومان به فروش می‌رسد. اما نسل قدیم با نسل جدید که ما هستیم، فرق دارد. بنابراین در طول این یک قرن، هنوز به عنوان یک شغل دائم نمی‌توان روی آن حساب کرد. همین الان سازسازهای بسیاری هستند که در بورس کار می‌کنند، خرید و فروش ماشین دارند، کابنیت‌سازند.

درآمد یک سازساز تابع عواملی است که مهم‌ترین آن به کیفیت ساز برمی‌گردد. مواد خام برای ساخت سه‌تار حدود دو میلیون تومان و برای تار حدود پنج میلیون تومان و ساخت این سازها، از شروع برش تا روزی که پرده و سیم روی ساز نصب شود، برای سه‌تار، ۶۰ ساعت و برای تار، ۲۴۰ ساعت کار می‌برد. رضایی می‌گوید:

درست مثل ماهواره، که هم جرم محسوب می‌شود، هم نه. چراکه همه آن را دارند و به آن کاری ندارند. از این زاویه مثل برخی از آثار ضاله، ساز هم آلت ضاله است، اما هم‌زمان هم نیست. به خاطر همین دوگانگی است که متاسفانه به سازسازی بهایی نمی‌دهند. مدرسه سازسازی نداریم. خانه موسیقی هم که متاسفانه با سازسازها رفتار مناسبی ندارد و عملا سازنده ساز را هنرمند به‌شمار نمی‌آورند و برخی آن را تا نجاری تقلیل می‌دهند. هایدگر می‌گوید موسیقی بدون ساز، خانه ندارد. اما متاسفانه قدرِ این خانه تا امروز دانسته نشده است. با اینکه سازندگان با صبوری و پشتکار کار می‌کنند، آن را پیش می‌برند، در مقایسه با سازهای دهه‌های پیش، کیفیت بالاتری دارند، و این حرفه و هنر را ارتقا بخشیده‌اند، اما به همان میزان در جامعه هنری این نگاه رشد نکرده است.

 هرچه اعتراض کردیم، هرکاری کردیم راه به جایی نبرد و بیمه‌های بسیاری از سازندگان باطل شد. چراکه بسیاری از سازندگان ساز نتوانستند مجوز کارگاه بگیرند.

 سازسازی در ایران در نیم قرن گذشته ارتقا پیدا کرده است. در وضعیت اقتصادی کنونی اما همه رشته‌های هنری در خطر است، از جمله سازسازی. بعد از کشته‌شدن ژینا (مهسا) امینی، سازندگان ساز روزهای سختی را گذراندند. بسیاری ناگزیر این حرفه را کنار را گذاشتند. با این اقتصاد خراب، نمی‌توان آینده روشنی برای هنر، به ویژه سازسازی دید... اما راه دیگری هم جز ادامه ‌دادن نیست.

البته به عنوان یک شغل می‌توان روی آن حساب کرد؛ چون همیشه متقاضی ساز بوده و هست، در هر سطحی که ساز ساخته شود، ساز به فروش می‌رود. اگر در امر بازاریابی هم تجربه کافی داشته باشی، زندگی نسبتا معمولی را می‌توان داشت، البته این را باید اضافه کرد که با این تورمِ افسارگسیخته، زندگیِ معمولی، حالا تبدیل به جهنمِ معمولی شده است.

از همه قشری در این کار مشغول‌اند. بسیاری از همکاران محترم حتی آگاهی جزیی نسبت به هنر ندارند و وارد این کار شده‌اند.

به لحاظ جسمی اگر فرد دچار حساسیت نسبت به گردوغبار چوب بشود یا باید این کار را ترک کند یا تمهیداتی برای خودش بچیند که در درازمدت آسیب‌های جدی نبیند.

 هرچه کیفیت و صدا و صنعت ساز بهتر باشد طبعا قیمت ساز بیشتر است. روابط با مدرسین ساز و نوازنده‌ها هم در پیداکردن بازار و مشتری موثر است، از طرفی تعداد خیلی کمی مدرس هستند که بدون گرفتنِ پورسانت حاضر به همکاری‌اند و همین امر هم باعث کاهش درآمد نهایی سازنده می‌شود؛ یعنی هر مدرس برای معرفی‌کردن یک هنرجو یا فروش یک ساز، بین ۱۵ تا ۲۰ درصد از قیمت ساز را به‌عنوان پورسانت دریافت می‌کند. خودِ ساز و لوازم جانبی‌اش (سیم، پرده، کِیس، چسب، ابزار مصرفی مثل سنباده و...) هم حدود ۱۰ درصدی از قیمت ساز را دربرمی‌گیرد. این‌ها را که در نظر بگیریم، اگر سازنده بخواهد صرفا با مدرسینِ ساز کار کند، به مرور به این نتیجه می‌رسد که باید شغلش را عوض کند، ولی اگر توانایی پیداکردن بازاری جدا از دنیای مدرسین ساز داشته باشد، می‌تواند به کارش ادامه دهد.

اگر فقط ذوق هنری داشته باشید و از ارتباطات خوبی برخوردار نباشید، کار شما ممکن است دیده نشود. بعد امکان ادامه کار برایتان سخت می‌شود.

برای کاسه تار فقط ۶ میلیون تومان چوب خام باید مصرف کنید، اگر دسته آن را هم یک میلیون تومان در نظر بگیریم، یعنی چیزی حدود ۷ تا ۸ میلیون تومان تنها مواد خام آن قیمت دارد. شما تار را با چه قیمتی بفروشید که هم هنرجو از شما بخرد، هم شما متضرر نشوید؟ این مساله بزرگی است که موجب می‌شود سازسازی از نظر اقتصادی، چندان رضایت‌بخش نباشد.

امیدی برای بهترشدن این صنعت وجود ندارد؛ چراکه اکثر کسانی که در حال حاضر کار می‌کنند، یا تازه وارد این کار شده‌اند و اصلا دیدِ هنری نسبت به این حرفه ندارند، و کسانی هم که مدت مدیدی در این هنر فعال‌اند، چیز جدیدی به وجود نیاورده‌اند و نسبت به استادان قدیمی این کار، پس‌رفت داشته‌اند.

 نگاهِ حاکمیت به هنر، نگاهی ایدئولوژیک است و همین آینده این گونه هنرها را ناروشن کرده است. از بین‌رفتن این هنرها، از بین‌رفتن بخشی از تاریخ و فرهنگ و هنر این سرزمین است. از این زاویه است که سازندگانِ ساز، نیاز به حمایت بیشتر برای زنده‌نگه‌داشتنِ این هنر سنتی و قدیمی دارند.