ممنوعیت عبا در مدارس فرانسه: تحدید آزادی به بهانه سکولاریسم!

بار دیگر در فرانسه مسئله ممنوعیت لباس‌ها، نشانه‌ها و المان‌های مذهبی جنجال برانگیز شده است. امسال درست پیش از هنگامه آغاز مدارس اواخر ماه اکتبر وزیر آموزش ملی فرانسه گابریل آتال اعلام کرد عبا در مدارس دولتی ممنوع شده است. پیش از این نیز در برخی موارد این محدودیت از طریق اولیا خود مدرسه اعمال می‌شد.

عبا یا عبایه پیراهن بلندیست که دختران و زنان می‌پوشند (شبیه به آن چیزی که در ایران به آن مانتو می‌گویند). عبا لباس سنتی در کشورهای عربی و برخی کشورهای آفریقایی است که در طول تاریخ برای حفاظت از گرما و گردوغبار طراحی شده است، اما آنچه  در فرانسه  به عنوان عبا موسوم است لزوما ربطی به شکل سنتی آن ندارد؛  رنگها و فرم‌های مختلفی دارد و حتی راه خود را به صنعت مد و فست-فشن نیز پیدا کرده است. 

وزیر آموزش ملی فرانسه تصمیم به ممنوعیت عبا در تداوم قانون سال ۲۰۰۴ منع حجاب در مدارس دولتی دانسته و آن را تلاش برای تسهیل کار مدارس در شناخت لباسهایی خوانده است که جزء المان‌ها و نشانه‌های مذهبی تلقی می‌شوند. 

 قانون منع حجاب در مدارس در سال ۲۰۰۴ هرگونه تبلیغ مذهبی در مدارس را نقض  لائیتسه برمی‌شمارد که از بنیادهای ایدئولوژیک جمهوری فرانسه است. تمام نشانه‌هایی که به نوعی تبلیغ و اعلام موجودیت مذهبی اند همچون حجاب، صلیب و کیپا (کلاه یهودیان) در مدارس فرانسه ممنوع هستند. اما نکته مهم این است که قانون به‌طور ایجابی نمی‌تواند تعیین کند که چه نشانه‌هایی مذهبی هستند و بنابراین تهیه فهرستی از پیش معین از عناصر و نشانه‌های مذهبی امکان‌پذیر نیست. برای شناخت نشانه‌های مذهبی ‌دو معیار در قانون لحاظ شده است: یک) نشانه و لباس مذهبی است اگر نیت استفاده کننده از آن مذهبی باشد. دو) نشانه و لباس مذهبی است اگر به‌طور سنتی و تاریخی برای ترویج مذهب استفاده شده باشد.

آیا دامن بلند یک لباس مذهبی است؟

در سال ۲۰۱۵ دانش‌آموز دختری از مدرسه‌اش شکایت کرد به این دلیل که مدرسه از ورود او به کلاس ممانعت کرده بود تنها به‌خاطر اینکه دامن سیاه بلندی پوشیده بود و مدیر مدرسه آن را یک نشانه مذهبی تفسیر کرده بود. بعد از این واقعه در شبکه‌های اجتماعی هشتگ «من می‌خواهم دامنم را هرطور که می‌خواهم بپوشم» ترند شد. علیرغم تمام اعتراضات، اما دامن بلند مشکی نیز در عرصه بازنمایی همچون یک نشانه مذهبی تلقی شد و اگرچه  آن را بطور رسمی هرگز ممنوع نکردند اما به شکل غیررسمی از پوشیدن آن در مدارس ممانعت شد.

امروز استدلال عمده مخالفان ممنوعیت عبا این است که عبا نه یک المان مذهبی بلکه یک پوشش سنتی و فرهنگی است؛ به طور مشخص عبا بخشی از فرهنگ عربها و  آفریقایی تبارهاست که امروز درصد قابل توجهی از مهاجران و شهروندان در فرانسه هستند. آنها استدلال می‌کنند:  اگر دخترانی که عبا می‌پوشد ادعای استفاده از آن به عنوان نشانه‌های مذهبی نداشته باشد، چه‌طور می‌توان آن را یک نشانه مذهبی برشمرد و پوشیدن آن را ممنوع کرد؟‌

وانگهی، نیت‌خوانی فردی که عبا می‌پشد در حقیقت نقض آزادی و برابری فرد است که با اصول جمهوری فرانسه مغایرت دارد‌. منتقدان استدلال می‌کنند که لائیسته به معنی این نیست که شهروندان باید عقاید خود را پنهان کنند بلکه به این معناست که دولت و حکومت بدون برتری‌دهی به یک ایده یا مذهب، امکان ابراز عقاید برابر را برای تمام شهروندان ایجاد کند. منتقدان می‌گویند این ممنوعیت‌ها نشان‌دهنده‌ی تفسیری نادرست از دولت سکولار و وظایف آن است. 

 نابرابری و یکسان‌سازی : معلمان چه می‌گویند؟

در سه هفته گذشته که این ممنوعیت اعلام شده است در شبکه‌های اجتماعی تصاویر و ویدئوهای زیادی از دانش‌آموزان پخش شده است که از حق آزادی پوشش خود دفاع می‌کنند. از طرف دیگر اکثریت جامعه آموزش ملی در فرانسه از این تصمیم شاکی هستند. یکی از دبیران فلسفه در پاریس می‌گوید که او و همکارانش بیانیه‌های جدی و متعددی برای مقابله با این ناعدالتی نوشته‌اند. او می‌گوید اراده اکثریت کادر آموزش ملی در جهت امتناع از پذیرش این قانون است که البته تهدید برای احضار به کمیته‌های انظباطی و تعلیق از کار را نیز در پی خواهد داشت، اما آنها معتقدند که باید در برابر این نابرابری ایستاد. 

معلمان مدارس معتقدند چنین تصمیم‌هایی روز افزونی نتیجه‌ایی جز حذف اجباری دانش‌آموزان، و به طور خاص دختران نخواهد داشت. از آغاز امسال ۶۸ دانش‌آموز تصمیم گرفته‌اند که به این ممنوعیت تن ندهند و مدرسه را ادامه ندهند و این عدد رو به افزایش است. نکته‌ی مهم دیگری که این دبیر فلسفه به آن اشاره می‌کند وجود مشکلات جدی دیگری در آموزش ملی فرانسه چون مدارس پر‌جمعیت، کمبود امکانات، کم‌بودن دستمزد معلمان و ... است که هیچ تلاشی در روند بهبود آنها نشده است و یک دلیل جدی در مشکل‌سازی از عبا و لباس دانش‌آموزان در واقع به حاشیه راندن مسائل جدی آموزش ملی فرانسه است. او تصریح می‌کند در تمام سالهایی که در مدارس پاریس کار کرده‌است هرگز مسئله و مشکلی در خصوص عبا یا حتی حجاب وجود نداشته است. این دبیر فلسفه اضافه می‌کند که مشکل جدی‌تر از ممنوعیت عبا بحث بر سر یونیفرم در مدارس فرانسه است که امسال به‌طور آزمایشی قرار است در چند مدرسه انجام شود. او می‌گوید مسئله یونیفرم جدا از مسئله یکسان‌سازی در واقع موجب ایجاد فضای خشونت و سرکوب در مدارس خواهد شد.

به گفته یکی دیگر از معلمان در مصاحبه‌ای با مدیا‌پارت، دانش‌آموزان وقتی می‌فهمند  اجازه ندارند این لباس را بپوشند شوکه می‌شوند و اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند. اغلب آنها دانش‌آموزان خوبی هستند و خیلی از آنها تصمیم می‌گیرند به خانه برگردند چراکه حس جداشدگی و جداماندگی به‌خصوص در این سن بسیار مسئله‌ساز است. 

معلم دیگری می‌گوید وقتی با دانش‌آموزان صحبت میکنیم آنها سوالهای زیادی از ما می‌پرسند که پاسخ به آنها واقعا دشوار است. برای مثال اگر دانش‌آموزی بگوید که من عبا را به عنوان لباسی مذهبی نمی‌پوشم، من باید به او چه بگویم؟ بگویم خیر مذهبی است چرا که تو عرب هستی؟ این حقیقتا احمقانه است. مدیری نیز می‌گوید ما به چه چیز می‌گوییم عبا؟ آیا مسئله بلندی و پوشیدگی آن است؟ یا اگر تگ‌‌رنگ باشد؟ یا مچ آن کاملا بسته باشد؟ ابهامات زیادی وجود دارد.

با اینکه بسیاری از معلمان این ممنوعیت را غیرقانونی و ناقض آزادی می‌دانند اما برخی از مدیران مدارس با آن موافق هستند چراکه معتقدند وقتی قانون روشن می‌کند که چه چیزی مذهبی است آنها از دردسر تفسیرهای شخصی خلاص می‌شوند. با این حال، برخی دیگر فکر می‌کنند که ایجاد ممنوعیت قانونی چیزی جز ایجاد تنش ندارد چرا که قانون همیشه برای سرپیچی است. آنها می‌گویند پیش از این با گفتگو و دیالوگ دوستانه با دانش‌آموز و گاهی خانواده‌ها مسئله حل می‌شد در صورتی که وقتی شکل پوشش در قالب قانون مطرح می‌شود باعث جریحه دار شدن احساسات جامعه هدف می‌شود و  مقاومت آنها را برمی‌انگیزد.

برخوردهای نابرابر:‌ دانش‌‌‌آموزان چه می‌گویند؟ 

صحبت با برخی دانش‌آموزان وجوه دیگری از این مسئله را بازمی‌کند. دانش‌آموز دختری تعریف کرده که سال گذشته به‌خاطر پوشیدن تونیک بلند و شلوار گشاد از ورود به مدرسه منع شده است. او در شوک چنین تصمیمی در حالی که که گریه می‌کرده فیلم خود را در شبکه‌ی اجتماعی‌اش پخش می‌کند. بعد از مدتی متوجه می‌شود ویدئوی او در شبکه‌ اجتماعی‌اش را در یک برنامه تلویزیونی بدون اجازه و اطلاع پخش کرده‌اند و آن‌هم درست در سالمرگ قتل هولناک ساموئل پاتی، معلمی که سال ۲۰۲۰ به دست پدر یکی از دانش‌آموزان به قتل رسیده بود چراکه کاریکاتور محمد را در کلاس نشان داده بود. 

برخی دیگر از نقدها مربوط به نابرابری در حساسیت‌ها و اعمال این قانون است. برای مثال بسیاری از دانش‌آموزان معتقدند آن میزان از حساسیت که در مورد نشانه‌های اسلامی وجود دارد مطلقا در خصوص مذهب‌‌ها و فرهنگ‌های دیگر وجود ندارد.ا غلب اوقات نشان صلیب تحمل می‌شود و کسی به طور جدی در مورد آن ابراز نگرانی نمیکند. اما هر چند وقت یک بار بحث و حساسیت بر سر نشان‌های اسلامی بالا می‌گیرد که خود باعث ترویج اسلام‌هراسی و تعمیق نابرابری اعضای جامعه در ابراز عقاید و نظراتشان می‌شود.

نکته‌ی قابل ذکر دیگر این است که این‌دست ممنوعیت‌ها تنها برای مدارس دولتی است و مدارس خصوصی از آن مستثنا هستند. منتقدان معتقدند که این  ممنوعیت‌ها تنها قشر فرودست جامعه را که اغلب از مهاجران هستند و امکانی برای تحصیل در مدارس خصوصی را ندارند محدود می‌کند. در واقع این مهاجران هستند که سیبل و هدف قرار گرفته‌اند درحالیکه قشر فرادست جامعه که اغلب از سفیدپوستان هستند و امکان تحصیل در مدارس خصوصی را دارند عملا از دایره این حساسیت‌ها و این قانون خارج هستند.