مناسب‌سازی فضای شهری برای معلولان ــ مقایسه‌ای بین ایران و نمونه‌هایی در اروپا

در میان وعده و عمل

داستان تکراریِ پاس دادن مسئولیت و سپس شانه خالی کردن نوبتی میان شهرداری و نظام مهندسی و ستاد مناسب سازی را هم کنار بگذاریم، کماکان دور باطل تلاش‌های به ثمر نرسیده ایران در مناسب سازی محیط‌های شهری هویداست. اگر یک بازه کمابیش بیست ساله از زمان ابلاغ قوانین مناسب سازی به سازمان‌ها تا زمان حال را در نظر بگیریم، می‌توان گفت شاهد هیچ نتیجه آرمانی و یا حتی نتیجه‌ای واقع‌گرایانه‌ از سوی دولت ایران نبوده‌ایم.

وضعیت در شهرهای کوچک‌تر ایران چه بسا بدتر نیز هست. خبرگزاری ایرنا یک سال پس برقراری دولت سیزدهم ایران گزارشی مبنا بر دستاوردهای این دولت منتشر کرده است که در آن تنها دو ثمره‌ی قابل توجه به چشم می‌خورد. رئیس سازمان بهزیستی در این مصاحبه اعلام کرده است که ۳۰۰ پیامک در "سامانه معبر"، سامانه گزارش مردمی از وضعیت معابر، دریافت شده است و معاون وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی اعلام کرده است که باید سرفصل‌های دانشگاهی برای مناسب‌سازی اضافه شوند. این دو دستاورد، اصلا شباهتی به معنای مرسوم دستاوردهای مناسب‌سازی در جهان ندارد. در صورتی که مناسب‌سازی برای معلولین ملموس نباشد و عملا تاثیری در روند زندگی ایشان نداشته باشد، چگونه می‌توان بر "دستاورد بودن" آن‌ها ادعا کرد؟

سایت خبرگزاری خبرآنلاین، در گزارشی یکی از ادعاهای اخیر شهرداری تهران را به چالش کشیده است. در ابتدا، این گزارش واکنشی است به نصب بیلبوردی با این عنوان: "برای ایران؛ ۲۰۰ کیلومتر مناسب‌سازی معابر و فضای عمومی ویژه معلولین در شهر تهران" (باید گفت پویش "برای ایران" واکنش حکومت به یکی از جنبش‌های اخیر فضای مجازی بعد از اعتراضات مردم بود که در آن کاربران هدف خودشان از مبارزه با حکومت را، در قالب عبارتی که با "برای..." آغاز می‌شد، منتشر می‌کردند؛ به طور مثال برای زن زندگی آزادی).

این گزارش ادعای دولت را با زندگی شهروندان معلول پایتخت ناهمخوان توصیف می‌کند و معتقد است معلولان چنین ادعایی را محسوس نمی‌دانند. طی این گزارش مدیر کمپین معلولان به خبرگزاری خبرآنلاین گفته بود:"شهرداری مطابق تبصره‌ی ۲۷ بودجه‌ سال ۱۴۰۱ موظف است که نقشه‌ی مناسب‌سازی معابر شهری را در سایت شهرداری به نمایش بگذارد و محدوده‌ها را مشخص کند تا صحت ماجرا راستی‌آزمایی شود. اما متاسفانه هیچ‌کدام از مسائلی که بیان می‌کنند در نقشه قابل ردیابی نیست." گویی دولت برای توجیه طولانی شدن زمانِ مناسب‌سازی، اعداد و ارقام بیلبوردها را طولانی می‌کند. حال که معلولان عملا تسهیل شرایط را احساس نمی‌کنند، بازگویی اعداد و ارقام چه منفعتی دارد؟ یا بهتر بگوییم، برای چه کسی منفعت دارد؟

باید توجه داشت که در مورد مناسب‌سازی، فاصله میان وعده و عمل دولت، بر فاصله میان افراد معلول و جامعه تاثیر مستقیم می‌گذارد. این چگونگی تدبیر دولت است که شهر را دوستدار و پذیرای معلول می‌کند. توجه به معلولیت، از امتیازات ویژه برای هر شهر به حساب می‌آمده است. برای نمونه اتحادیه اروپا هر ساله با برگزاری رقابت میان شهرهای دوستدار معلول، سعی در تشویق دولت‌ها برای در اولویت قرار دادن مسائل معلولان دارد. این خود نشان از عطف توجه جهانی به مسائل مربوط به رفاه اجتماعی معلولین است. مناسب سازی شهری برای معلولین و حمایت‌های جانبی آن، از مهمترین اقدامات دولت برای رسیدن به حضور پویای فرد معلول در جامعه است. اگر بخواهیم به مقیاس‌های جهانی از دستاوردهای مناسب‌سازی نگاهی بیندازیم، سه شهر لالاگونا، هلسینکی و لندن نمونه‌های موفقی را در قاره اروپا ارائه کرده‌اند.

لالاگونا

به گزارش سایت "[اتحادیه] اروپا‌ی دسترس‌پذیر" جزیره سن کریستوبال دلالاگونا (San Cristóbal de La Laguna) یا به اختصار لالاگونا در اسپانیا، در سال جاری از جانب اتحادیه اروپا به عنوان شهر دسترس‌پذیر و دوستدار معلول معرفی شد. این شهر کوچک، اقداماتی جدی برای تامین رفاه حال شهروندان معلولش بکار بسته است. شهرداری در نقشه‌ای که از مناطق مناسب سازی شده شهر ارائه داده است، اذعان داشته که بیشتر خیابان‌ها و پیاده‌رو‌های شهر را مناسب سازی کرده است. همچنین خیابان‌هایی که مناسب سازی آن‌ها به دلیل قدمت ساختشان زمان طولانی‌تری می‌طلبد را در همان نقشه به شهروندان نشان داده است.

می‌توان گفت کمابیش سیستم حمل و نقل عمومی این شهر دسترس پذیری بالایی دارند. تمام ترامواهای این شهر به طور صددرصد دسترس پذیر و مناسب سازی شده هستند. همچنین گفته شده است که ۹۲ درصد اتوبو‌های شهری و ۷۰ درصد اتوبوس‌های بین شهری نیز مناسب سازی شده‌اند. شهرداری ادعا کرده اتوبوس‌ها به آخرین فناوری روز دنیا مجهز است؛ فناوری‌هایی مانند هشدارهای شنیداری برای باز و بسته شدن درب وسیله نقلیه، صفحه نمایش تصویری و تنظیم سطح وسیله نقلیه بنا به شرایط حرکتی مسافر. معابر اصلی و مهم شهر به طور کامل مناسب سازی شده‌اند و در غیر اینصورت همانطور که گفته شد به اطلاع شهروندان خواهد رسید. به جهت ایمنی عابرین پیاده، تمام چراغهای راهنمایی شهر مجهز به سیستم شنیداری هستند که توسط تلفن‌های هوشمند نیز قابل ردیابی‌اند.

علاوه بر در دسترس‌ بودن شهر لالاگونا، اداره رفاه اجتماعی شهرداری به جهت پویایی افراد معلول در محیط شهری، تدابیری به کار بسته است. به طور مثال برای بهبود کیفیت تجربه‌های سمعی و بصری افراد معلول خدمات نوآورانه‌ای مانند طرح عمومی سازی کوله پشتی حساس را ارائه کرده است و آن را از سال ۲۰۲۱ در اختیار شهروندان داری معلولیت شنوایی یا بینایی و یا حتی افراد مبتلا به اوتیسم قرار داده است.

کوله پشتی حساس وسیله‌ای الکترونیکی است که بر روی قفسه سینه یا کمر فرد معلول قرار می‌گیرد و به او اجازه می‌دهد تا فرکانس‌های صوتی را بر روی بدن خود احساس کنند. با استفاده از این کوله‌پشتی‌ها، افراد مبتلا به اختلالات حسی می‌توانند موسیقی و ارتعاشات را به شکلی فراگیر احساس کنند. گرچه این خدمات جایگزین مترجم زبان اشاره یا زیرنویس نمی‌شود اما مکمل یک تجربه بهتر از درک محیط برای افرادی با معلولیت‌های بینایی و شنوایی است. دولت با این خدمات، قصد دارد درک از فرهنگ و هنر را برای همه تضمین کند تا تمام افراد جامعه تا جای ممکن از امکانات فرهنگی و اجتماعی بهره ببرند.
شهرداری لالاگونا در مثالی دیگر، نمونه‌هایی از مجسمه‌ها و سازه‌های شهر را به صورت ماکت‌هایی با مقیاس کوچک تهیه کرده است و برای شهروندان نابینا ارائه کرده است. لمس مجسمه‌ها و ماکت‌ها، تجربه جدیدی از درک محیط برای نابینایان خواهد بود.
بخش رفاه اجتماعی شهرداری لالاگونا همچنین مبتکر برگزاری فستیوال رایگان نقطه نارنجی بوده است. این فستیوال که به قصد دسترسی آسان همه افراد معلول به یک برنامه تفریحی برگزار می‌گردد، شامل کنسرت و اجرای نمایش و رویدادهای فرهنگی مختلف است. نقطه نارنجی کاملا دسترس پذیر است و ترجمه زبان اشاره و سیستم ضد آلودگی صوتی از امکانات این رویداد است.

هلسینکی

هلسینکی پایتخت فنلاند یکی دیگر از شهرهای دوستدار معلولان در اروپاست. در هلسینکی، ویلچرها، دستگاه‌های شنوایی، عصاهای سفید و سگ‌های راهنما در صورت نیاز معلولین به طور رایگان در اختیار ایشان خواهد بود. همچنین در صورتی که وسایل کمکی آن‌ها نیاز به تعمیر داشته باشند، به صورت رایگان این کار انجام خواهد شد.
درباره مناسب‌سازی هلسینکی اما باید گفت که بر اساس تجربه شهروندان این شهر معابری غالبا مناسب‌سازی‌شده دارد. از آنجایی که هلسینکی در یکی از مناطق سردسیری واقع شده است، سیاست‌های دولت برای دسترس‌پذیری نیز باید با شرایط آب و هوایی این منطقه مطابقت داشته باشد. از همین رو، علاوه بر مناسب‌سازی معابر، در برخی خیابان‌های مهم شهر هلسینکی، سیستم گرمایش زیر زمینی وجود دارد تا از یخ‌زدگی پیاده‌رو‌ها جلوگیری شود. در این سیستم آب‌ گرم از طریق لوله‌هایی که در نزدیکی سطح زمین کار گذاشته شده‌اند به گردش در می‌آید. به این شکل، پیاده روهای مناسب‌سازی‌شده این شهر، با حداقل یخ زدگی، دسترس پذیر خواهد بود. (منبع)
خدمات حمل و نقل عمومی شهر هلسینکی (HSL) علاوه بر اینکه برای افراد معلول مناسب‌سازی اصولی را اجرا کرده است، سرویس‌دهی به ایشان را نیز رایگان در نظر گرفته است. همچنین اگر شخص معلول همراه با یک مشایعت کننده تمام وقت در محدوده خدمات‌رسانی حمل و نقل هلسینکی زندگی کند و بخواهد از خدمات حمل و نقل عمومی استفاده کند، فرد مشایعت کننده نیز به طور رایگان سفر خواهد کرد.
تراموا و قطارهای شهری برای افراد با اختلالات بینایی، طوری طراحی شده تا زمان‌بندی حرکت و توقف‌ها به طور منظم اعلام می‌شود. برای افراد با اختلالات شنوایی نیز در تمامی ایستگاه‌ها نمایشگر نوشتاری وجود دارد. (منبع)
در صورتی که شخص معلول به خاطر معلولیت شدید خود نتواند از وسایل نقلیه عمومی استفاده کند، حق استفاده از خدمات حمل و نقلی که از سوی شهرداری درخواست می‌شود را خواهد داشت. همچنین در صورت نیاز می‌تواند شخصی را به عنوان مشایعت کننده نیز همراه خود داشته باشد، یعنی فردی به او در رفت و آمد کمک خواهد کرد. شخص معلول بابت چنین خدماتی در حمل و نقل، مبلغی برابر با حمل و نقل عمومی عادی پرداخت خواهد کرد. خدمات حمل و نقل معلولیت‌های شدید، برای سفرهای کاری و تحصیلی به صورت بدون محدودیت و به میزان نیاز فرد معلول در دسترس خواهد بود. همچنین او حق استفاده از ۱۸ سفر یک طرفه برای استفاده از اوقات فراغت را در ماه خواهد داشت.
همچنین اگر فرد معلول مایل به استفاده از خودرو شخصی‌اش باشد، و برای این کار نیازمند ایجاد تغییرات در خودرو مانند نصب بالابر باشد، بخش خدمات اجتماعی شهرداری و یا حتی بیمه ممکن است هزینه‌های این کار را بازپرداخت کنند.
برای رفت و آمد کودکان معلول به مدرسه نیز تدبیراتی صورت گرفته است مثلا کودک می‌تواند از خدمات شخص کمکی برای امور مدرسه نیز استفاده کند و همچنین مبلغ خرید وسایل کمکی گرانقیمت و پیچیده که کودک معلول برای مدرسه رفتن و درس خواندن به آن‌ها نیاز دارد نیز، از طرف دولت برای ایشان پرداخت خواهد شد.

شهر هلسینکی برای اوقات فراغت معلولان در جامعه نیز به فکر بوده است و تدابیر بسیار جالبی در این زمینه داشته است. به طور مثال شهربازی لینانماکی (Linnanmäki) کاملا دسترس پذیر است و حتی در شرایطی، ویلچر می‌تواند در طول استفاده از سرگرمی‌های پارک، همراه فرد معلول باشد. این بدین معناست که به جز معابر دسترسی به پارک، حتی بعضی دستگاه‌های بازی نیز مناسب‌سازی‌شده‌اند. در صورتی که شخص مشایعت کننده همراه فرد معلول باشد، با ارائه مدارک می‌تواند به طور رایگان از امکانات پارک استفاده کند. (منبع)

هر دو ساحل شهر هلسینکی دارای کف‌پوش‌ مخصوص است که روی شن‌ها قرار می‌گیرند تا حمل ویلچر برای افراد معلول دچار مشکل نشود. همچنین خدمات غریق نجات ساحل، ویلچرهایی شناور در صورت نیاز افراد معلول در اختیار ایشان قرار دهند تا آن‌ها نیز بتوانند از شنا کردن در دریا همراه با امنیت، لذت ببرند.

لندن

لندن نیز یکی از پیشروها در مناسب‌سازی شهری به شمار می‌رود. این شهر اگرچه زیرساخت‌هایی بسیار قدیمی دارد، اما برنامه ریزی شهری قوی لندن، به نتایج خیلی خوبی در ایجاد مناسب‌سازی رسیده است.
در ابتدا باید گفت که خدمات حمل و نقل عمومی لندن برای افراد معلول رایگان است و نیز تاکسی‌های مشکی رنگ شامل درصد زیادی تخفیف برای معلولان می‌باشد. به علاوه مناسب سازی بالای این شهر در امر حمل و نقل عمومی، موجب ترغیب شهروندان معلول به استفاده رایگان و راحت از این سیستم شده است.
در تمام اتوبوس‌ها در لندن جایی برای معلولان همراه با ویلچر وجود دارد. همچنین درصورتی که فرد معلول نیاز به رمپ داشته باشد، با فشردن دکمه‌ای به راننده اطلاع می‌دهد و سپس راننده نیز به طور اتوماتیک رمپ اتوبوس را باز می‌کند. معمولا جایگاه مخصوص معلولان در اتوبوس را برای ورود احتمالی فرد معلول خالی نگه می‌دارند تا اولویت سوار شدن به ایشان تعلق بگیرد. اگر فرد معلول مایل به استفاده از مترو نیز باشد، طرح حمایتی دولت به نام ایستگاه‌های مترو بدون پله راه‌گشا خواهد بود. در این طرح دولت تلاش دارد تا ایستگاه‌های قدیمی مترو را بدون پله سازد. تا کنون بیش از دویست ایستگاه شهر لندن بدون پله و مناسب‌سازی‌شده هستند. در صورتی که فرد با ویلچر به ایستگاهی برسد که آسانسور آن خارج از دسترس باشد، کارمندان مترو به مسافر کمک می‌کنند تا به ایستگاه بدون پله‌ی دیگری برسد. در این حالت، تاکسی با هزینه دولت برای مسافر رزرو می‌شود تا او را به مقصد خود یا به هر ایستگاه مترو بدون پله‌ی دلخواه مسافر که می‌خواهد برساند.

سرویس قطارهای زمینی لندن نیز با اینکه به رمپ‌های اتوماتیک مجهز نیست اما راننده به سرعت شرایط ورود فرد معلول را با گذاشتن رمپ، تسهیل می‌کند. همچنین به ایستگاه مقصد مورد نظر مسافر معلول اطلاع داده می‌شود تا به محض رسیدن، کارکنان ایستگاه رمپ را برای پیاده شدن معلول قرار دهند. تمام تاکسی‌های مشکی مجهز به رمپ‌هایی هستند که توسط راننده برای ورود فرد با ویلچر، قرار خواهد گرفت. در ضمن تمامی تاکسی موظف‌اند تا هیچ کرایه اضافی بابت سگ‌های راهنمای معلولان دریافت نکنند بنابراین دولت این اطمینان را به شهروندان معلول می‌دهد که بتوانند با آسودگی همراه سگ راهنمای خود از تاکسی‌های مشکی استفاده کنند.
دولت بریتانیا همچنین، طرحی موسوم به دسترسی به محل کار را به اجرا گذاشته است که بر اساس آن، خود را موظف به ایجاد تسهیلاتی برای افراد معلول مشغول به کار می‌داند. این طرح شامل پرداخت کمک هزینه، حمایت‌های سلامتی‌ روان در خلال درخواست برای کار یا هنگام کار و در نهایت مناسب‌سازی محل کار (حتی اگر کار در خانه باشد) می‌شود. تجهیز خودرو شخصی برای تردد به محل کار و یا حق سفر رایگان روزانه به محل کار، در صورتی که شخص معلول مایل به استفاده از حمل و نقل عمومی نباشد نیز، از جمله خدمات حمایتی دولت برای آسایش معلولان در دسترسی به شهر است. در واقع خدمات و یا کمک هزینه‌هایی که دولت بریتانیا ارائه می‌دهد بستگی به نیاز فرد معلول دارد و نه توانایی مالی او. بنابراین مسئولیت تسهیل رفت و آمد معلول با دولت است. این نکته از آن جهت قابل اهمیت است که تعهد این دولت برای تسهیل رفت و آمد به محل کار افراد معلول را به درستی نشان می‌دهد. (منبع)