گرمایش جهانی و تغییر اقلیم با زندگی کارگران و کشاورزان چه می‌کند؟

سال ۲۰۱۹ سازمان جهانی کار گزارش مفصلی منتشر کرد در مورد تاثیر تنش‌های گرمایی بر زندگی و سلامت کارگران. گرمایش جهانی و تغییر اقلیمی چالش اصلی بشریت در سال‌های آینده است. با ادامه روند گرم شدن جهان شناخت ابعاد مختلف تاثیر آن بر زندگی و سلامت همه زیستمندان اهمیتی حتی بیشتر از قبل اهمیت پیدا می‌کند.

تهدید سلامت و امنیت

در واقع، مطالعات متعددی وجود دارد که نشان می‌دهد چگونه گرمای بیش از حد نه تنها بر بازار کار و توانمندی اقتصادی کارگران و کشاورزان اثر می‌گذارد بلکه بر رفاه و ایمنی آنها نیز بسیار موثر است.

گزارش منتشر شده در۲۰۱۹ با عنوان «کار بر روی سیاره‌ای گرم‌تر: تاثیر تنش‌های حرارتی بر بهره وری کار و کار شایسته» تعریف روشنی از تنش حرارتی ارائه داد. تنش حرارتی زمانی رخ می‌دهد که دما از ۳۵ درجه سانتی گراد و همزمان رطوبت بالا باشد. در این زمینه، گرما خطراتی برای سلامتی در محل کار ایجاد می‌کند، این شرایط به شکل مطلق عملکردها و توانایی‌های فیزیکی کارگران را کاهش می‌دهد و در زمان طولانی کار می‌تواند سلامت آنها را بیشتر تهدید کند. کار در انبارها و فضاهای بسته، بدون تهویه مناسب،کار بر زمین کشاورزی زیر تابش مستقیم آفتاب، کار در پست‌هایی که با دستگاه‌های پرس و جوش و ابزار فلزی در ارتباط است مانند صنایع نفت و یا ساختمان‌سازی به‌شدت تحت تاثیر تنش دمایی قرار دارد و احتمال رخ دادن حادثه حین کار نیز افزایش می‌یابد.

گزارش سازمان جهانی کار به تاثیر تنش‌های گرمایی بر افزایش ریسک خطرهای حین کار اشاره روشنی دارد. نرخ خطاهای مرتبط با کار و افزایش حوادث در محل کار با فصل و جغرافیا ارتباط معناداری دارد. کارگران در همه بخش‌ها در معرض این موضوع هستند، اما مشاغلی که مستلزم تلاش فیزیکی بیشتر در فضای باز هستند بیشتر در معرض این خطر هستند. مشاغلی مانند کشاورزی، دست فروشی و صیادی، افرادی که خدمات زیست‌محیطی (مدیریت منابع طبیعی، جنگلبانان و..) انجام می‌دهند، افرادی که به جمع‌آوری زباله مشغول‌اند، کارگران بخش حمل و نقل، گردشگری و ورزش در تغییرات این متغیرهای اقلیمی ( دما و رطوبت) بسیار آسیب پذیرترند.

خسارت جانی ناشی از تنش حرارتی در سال ۱۹۹۵بالغ بر ۲۸۰میلیارد دلار محاسبه شده است، در حالی که پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۲۰۲۳  خسارات احتمالی ناشی از تنش‌های گرمایی به ۲۴۰۰میلیارد دلار نیز خواهد رسید.

زمستان سال گذشته گزارشی در روزنامه شرق منتشر شد که نشان داد تنها در شش ماه نخست سال در ایران, بیش از یک هزارکارگر جان خود را از دست داده اند عددی که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل، ۱۵،۷ درصد افزایش یافته است. این گزارش نشان می‌دهد که بیشترین آمار فوت کارگران در حوادث کار ناشی از سقوط از ارتفاع است. عددی که در عین بزرگ و نگران‌کننده بودن با توجه به شناخت ما از پروسه قراردادهای غیر قانونی و به‌شمار نیامدن کارگران مهاجر در اغلب آمار قطعا بیشتر از این است.

خطرهایی که کار، اشتغال، زیست و رفاه کارگران و کشاورزان را تهدید می‌کند تنها محدود به تنش‌های گرمایی نیست. افزایش میزان اشعه ماوراء بنفش، افزایش آلاینده‌ها، افزایش انواع ویروس‌ها و انگل‌ها، حوادثی مثل سیل و خشکسالی، آلودگی هوای محل کارو زندگی، بیماری‌های قابل انتقال از طریق آب آلوده و تغییرات در الگو و پروسه استفاده از مواد شیمیایی کشاورزی همه و همه خطرهایی است که زندگی زیستمندان را هر سال بیشتر از سال گذشته تهدید می‌کند.

گزارش‌های پراکنده‌ای از سازمان جهانی بهداشت و سازمان‌های مختلف سندیکاهای کارگری تخمین می‌زند که ۱،۶میلیارد کارگر در معرض اشعه ماوراء بنفش قرار می‌گیرند و سالانه بیش از ۱۸۹۶۰مورد مرگ ناشی از کار در فضای باز و زیر پرتو مستقیم آفتاب، به‌دلیل سرطان‌های پوست می میرند. علاوه بر این، ۲۶٬۲ میلیون نفر در سراسر جهان سالانه از بیماری مزمن کلیوی مربوط به استرس گرمایی و مصرف آب کم کیفیت در مدت طولانی و در محل کار رنج می‌برند (طبق داده‌های ۲۰۲۰).

گزارش‌های میدانی و غیر رسمی زیادی از کارگران صنایع و نفت و پتروشیمی در ایران نشان می‌دهد گران شدن قیمت آب‌های بسته بندی چون در بسیاری از مواقع که خود کارگران مجبور به تهیه آب آشامیدنی مورد نیازشان هستند مشکلات جدی ایجاد کرده است. تامین آب شرب شهرک‌های کارگر نشین که اغلب بدون زیرسازی مناسب ساخته شده و توسعه یافته‌اند نیز نخستین قربانی‌های کاهش آب آشامیدنی، آلوده و کم کیفیت بودن آن هستند. 

کاهش فرصت‌ها و بهره‌وری اشتغال 

 گرما و تنش‌های دمایی فرصت‌های شغلی را نیز از بین می‌برد. پیش بینی می‌شود در سال  ۲۰۳۰، ۲٬۲ درصد از کل ساعاتی که امکان کار در آن وجود دارد در سراسر جهان از دست خواهد رفت که معادل از دست دادن ۸۰ میلیون شغل تمام وقت است. با این حال، بسیاری از گزارش‌های داخلی سندیکاهای کارگری در اروپا این عدد را یک تخمین محافظه‌کارانه می‌دانند.

آمار تاثیر متغیرهای اقلیمی بر سلامت و امنیت کارگران درگیر چالش‌های مهمی است. افزایش بلندمدت میانگین دمای جهانی با همین روند بیش از ۱٬۵ درجه سانتیگراد خواهد بود، و فعالیت‌های کشاورزی و ساختمانی و ساعات و قراردادهای غیر دائم در محاسبات بسیار کم در نظر گرفته می‌شوند. می‌دانیم که کارهای کشاورزی و ساختمانی در روزهای ابری و بارانی هم معمولا نیمه تعطیل هستند. این اعداد همینطور در کشورهای خاورمیانه و کشورهای آفریقایی که اغلب تنش‌های گرمایی و نبود اصناف و سندیکاهای حامی حقوق کارگری را با هم تجربه می‌کنند بسیار بیشتر است و همچنان رو به افزایش است.

اما از دست رفتن موقعیت‌ها و ساعات کار نیز موضوع مهم دیگری است، در سال ۲۰۳۰ میزان از دست دادن ساعات کار در سراسر جهان بسیار بیش از این افزایش خواهد یافت. اثر این تاثیر تنش حرارتی به‌طور نابرابر در سطح جغرافیایی توزیع شده است. گزارش سازمان جهانی پیش از این از بین رفتن دست کم ۳درصد مشاغل در جنوب آسیا و غرب آفریقا را پیش‌بینی کرده بود.

تغییر ساعات کار در مناطق مختلف معنای متفاوتی دارد. این تغییر ساعات مفید کاردر جنوب اروپا و آمریکا منجر به کاهش بهره‌وری و کیفیت کار می‌شود. در حالی‌که در کشورهایی که بر اساس مدل‌های پیش‌بینی افزایش دما آسیب‌پذیرتر هستند منجر به از بین رفتن بخش مهمی از مشاغل می‌شود و کارگران را به سمت عقد قراردادهایی برای کار در شرایطی غیر انسانی هل می‌دهد. نمونه‌های آن در برخی کشورهای خلیج فارس در مورد کارگران مهاجر یا در کارگاه‌های غیرقانونی پرشمار در اندونزی و پاکستان و هند رخ می‌دهد.

در سال ۱۹۹۵، بخش کشاورزی ۸۵ درصد از ساعات کار را به خود اختصاص داده بود. پیش‌بینی می‌شود در سراسر جهان به دلیل استرس گرمایی، کشاورزی احتمالا ۶۰ درصد از ساعات کاری از دست رفته در جهان را تشکیل دهد. افزایش بیشتر دما می‌تواند برخی از مناطق کشاورزی را غیر مولد ‌کند. این می‌تواند همینطور منجر به جابه‌جایی بسیاری از کارگران در بخش‌های مختلف و مهاجرت آنها در جغرافیایی متفاوت شود. به جز توسعه نیافتگی و تبعیض در دسترسی به امکانات، یافتن کار یکی از مهمترین دلایل مهاجرت است. جمعیت باورنکردنی بیش از ۲۵ میلیون حاشیه‌نشین در کلان شهرهای ایران نمونه‌ای از این دست است.

در سراشیبی مرگ و تبعیض

جهان در مسیر شکستن رکوردهای گرمایی و تنش‌های کمبود آب و افزایش روز به روز حوادثی مثل سیل است. مارس ۲۰۲۴ گرم ترین ماه مارس جهان بود. میانگین دمای هوای سطحی به عدد ۱۴٬۱۴درجه سانتیگراد رسید. دمایی که ۰٬۷۳ درجه سانتیگراد بالاتر از دمای ثبت شده در دوره سی ساله ۱۹۹۱ ـ ۲۰۲۰برای ماه مارس بود. این امر توسط سرویس تغییرات آب و هوایی کوپرنیک (C3S) کمیسیون اروپا فاش شد که ده ماه متوالی دقیقا همین رکورد شکنی را داشتند.

به‌عبارتی از ماه مه ۲۰۲۳ هر ماه در واقع گرم‌ترین ماه ثبت شده در این بازه زمانی پس از انقلاب صنعتی است و پیش از رکوردهای ثبت شده. سیل، طوفان، موج گرمای شدید، خشکسالی، آتش‌سوزی، رانش زمین از جمله بلایای طبیعی مرتبط با تغییرات اقلیمی هستند که در دهه‌های اخیر فراوانی و شدت آن افزایش یافته است. در طول ۵۰ سال گذشته، تأثیر اقتصادی رویدادهای شدید به‌دلیل افزایش قابل توجه خسارت ناشی از هر یک از این بلایا چند برابر شده است. تخمین زده می‌شود این خسارات اقتصادی در حوادث مختلف هر سال تقریباً ۵ میلیون دلار افزایش می‌یابد، بدون اینکه افزایش‌های ناشی از تغییرات درآمد و جمعیت توان جبران آن را داشته باشد.

با این سراشیبی تند تغییر دما و حوادث طبیعی در پیوند با تغییر اقلیم آیا شرایط برای کارگران تغییری رو به بهتر شدن خواهد داشت؟ گزارش جدید سازمان جهانی کار که در آوریل سال جاری منتشر شد، بسیار نگران کننده‌تر است. بیش از ۷۰ درصد کارگران در معرض خطرات جدی سلامتی ناشی از تغییرات اقلیمی قرار دارند. 

این گزارش نشان می‌دهد، پیامدهای سلامتی می‌تواند شامل سرطان، بیماری‌های قلبی عروقی و بیماری‌های تنفسی باشد، در حالی که اقدامات ایمنی و بهداشت شغلی موجود برای مقابله با این خطرات تلاش می‌کنند. از هر ۱۰کارگر هفت نفر در معرض گرمای بیش از حد قرار دارد. بیش از ۲٬۴ میلیارد کارگر (از ۳٬۴ میلیارد نیروی کار جهانی) به‌طور بالقوه در نقطه‌ای از فعالیت کاری خود در معرض گرمای بیش از حد قرار دارند. تاثیر چنین کاهش بهره‌وری بر بازده کار معیشت کارگر و کشاورزان، قیمت مواد غذایی را نیز دچار بحران می‌کند و این منجر به فقر و ناامنی بیشتر می‌شود. افزایش نگران‌کننده‌ای در درصد نیروی کار تحت تأثیر گرمای شدید ثبت شده است. این عدد از ۶۵٬۵٪ به ۷۰٬۹٪ از سال ۲۰۰۰ افزایش یافته است.

۱٬۶ میلیارد کارگر به طور بالقوه در معرض آلودگی هوا در فضاهای کاری قرار دارند که باعث مرگ سالانه ۸۶۰۰۰۰ نفر در بین کارگران خارج از منزل می‌شود. بیش از ۸۷۰ میلیون کارگر کشاورزی هم در معرض خطر سموم دفع آفات هستند که سالانه بیش از ۳۰۰۰۰۰ مرگ را باعث می‌شود.

نقشه راه برای تغییر شرایط

آژانس تخصصی سازمان ملل متحد بر این باور است که اقدامات موجود ایمنی و بهداشت شغلی (OSH) برای مقابله با خطرات ناشی از تغییرات اقلیمی باید توسعه پیدا کند. Manal Azzi، رئیس تیم ایمنی و بهداشت شغلی در ILO اظهار داشت:

راه‌حل‌های بلند مدت برای کاهش تاثیر استرس حرارتی در کشاورزی شامل ارتقای مکانیزاسیون و توسعه است. افزایش مهارت‌ها به منظور تضمین بهره‌وری بیشتر خواهد بود و تضمینی برای ایمنی غذا. اقداماتی برای نظارت و افزایش آگاهی از شرایط پیش‌بینی‌های آب و هوای محلی، مانند پیش‌بینی‌هایی که در حال حاضر در برخی کشورهای آفریقایی با محدودیت مورد استفاده قرار می‌گیرد. هوش مصنوعی و مدلسازی‌ها، برآورد دقیق‌تر میزان و قدرت متغیرهای اقلیمی می‌تواند کمک کند.

با وجود همه این تصاویر نه چندان آرامش‌بخش از اثرات تغییرات اقلیمی بر سلامت عموم مردم، هنوز مطالعات و تحقیقات کافی برای برآورد خسارات و راه کارها متناسب با جغرافیا و حوزه‌های شغلی انجام نشده است.

اعداد نقل شده در گزارش جدید سازمان جهانی کار به ​​ما یادآوری می‌کند که «خطوط تعامل بین تغییرات آب و هوا, سلامت و ایمنی در محل کار، مفصل و پیچیده است». به‌طور مثال همانطور که اشاره شد افزایش میانگین دما و فرکانس و شدت امواج گرما می‌تواند منجر به افزایش خطر و تنوع آن حوادث در محل کار شود.

در مورد کشورهایی مانند ایران، ما حتی به آمار دقیق و آسیب و حوادث به تفکیک حوزه‌های کاری و استانی دسترسی روشنی نداریم و اراده قانونی، اقتصادی و سیاسی نیز برای بهبود ابتدایی‌ترین شرایط معیشت کارگران و کشاورزان را به دست نمی‌دهد. 

توجه و مشارکت سازمان‌ها و شرکت‌ها در تهیه یک نقشه راه و مجموعه قوانین دقیق برای مرزبندی‌های میان کار و سلامت و امنیت مهم است. تقویت نهادهای مردمی و سندیکاهای کارگری نیز در تهیه و تدوین گزارش‌ها و قوانین و مشارکت و حمایت از کارگران اهمیت بسیاری دارد.

با توجه به افزایش رو به رشد جمعیت کارگران مهاجر نیاز به دیدن مجموعه کارگران مهاجر در قوانین و رفاه و بهره‌مندی از قوانین سندیکاها برای همه این گروه ها اهمیت ویژه می‌یابد. در مجموعه تغییر و بهبود و شناخت آسیب‌ها و قوانین میان مرز کار و امنیت و سلامت توجه ویژه به کودکان و زنان و معلولان اهمیت بسیاری می‌یابد. گروه‌هایی که هم تحت تاثیر جدی آسیب قوانین ناکارآمد هستند و هم در حال تحمل شکاف‌های عمیق تبعیض‌اند. چرخه مولد و امنیت غذایی از یک سو و مهار و کنترل آسیب‌های ناشی از تغییر اقلیمی در سوی دیگر به شدت وابسته به کارگران و کشاورزان جهان است و حمایت از آنها و توانمند شدن آنها، نقشه راه روشن آینده برای رفع فقر و تبعیض و امنیت و رفاه است.