توقیف سریال غربت: «عرب، غربتی نیست»

در آستانه تشکیل دولت پزشکیان، پخش یک سریال خام‌دستانه و مبتذل با سویه‌های نژادپرستانه اعتراض خلق عرب در ایران را در پی داشت. دادستان تهران ناگزیر از توقیف این سریال خبر داد. همزمان یک عضو کمیسیون اصل ۹۰ خواهان تشدید نظارت بر شبکه خانگی شد.

«غُربت» یک مجموعه نمایش خانگی در ژانر درام و جنایی به کارگردانی امیر پورکیان و به تهیه‌کنندگی صادق یاری است. نخستین قسمت از این مجموعه، جمعه ۱۹ مرداد ۱۴۰۳ از پلتفرم نماوا پخش شد. در این سریال گروهی از قاچاقچیان مواد مخدر برای دور زدن صاحب کارشان و مهاجرت نیاز به سرمایه هنگفتی دارند و به همین دلیل دست به سرقتی بزرگ می‌زنند. کارگردان در قالب چنین پیرنگی، با توجه به حاشیه‌نشینان عرب در اهواز می‌خواهد به ظاهر پیامدهای حاشیه‌نشینی را آشکار کند اما به دلیل آنکه اصولا با محیط آشنایی ندارد و بر هنر سینما هم چندان تسلطی ندارد، حاصل کار به بازنمایی یک جامعه خیالی با آدم‌های عجیب و غریب که در فقر دست و پا می‌زنند و در هم می‌لولند و با تبهکاری روزگار می‌گذرانند شباهت پیدا کرده است. امیر پورکیان در تیتراژ آغازین این سریال می‌نویسد:

حاشیه‌نشینان محروم یا مشتی تبهکار؟

تنها در اهواز یک سوم کل جمعیت شهر حاشیه‌نشین‌اند. در دوران جنگ که شهرهایی مانند سوسنگرد، حمیدیه، هویزه، بوستان، آبادان و خرمشهر در خط مقدم قرار گرفتند، مردم این شهرستان‌ها مجبور به مهاجرت شدند. پس از پایان جنگ تحت عنوان مهاجران جنگی راحت‌ترین مکان برای سکونت‌شان مناطق حاشیه‌ای اهواز شد. به تدریج سیاست‌های نئولیبرالیستی درآمیخته با تبعیض‌های ملی و نژادی به حاشیه‌نشینی عمق و وسعت داد، چنانکه امروز این مناطق با جمعیت زیاد از ابتدایی‌ترین امکانات زندگی بی‌بهره‌اند. سریال «غربت» به ظاهر می‌خواهد مشکلات این مردم را نشان دهد اما در عمل گروهی تبهکار را نشان می‌دهد.

کارگردانی که از عهده نوشتن بی‌غلط یک جمله ساده در تیتراژ برنمی‌آید، طبعاً در چنین موضوع پیچیده‌ای هم درمی‌ماند. موقعیت سوژه‌ها نسبت به هم مشخص نیست، حتی جغرافیا و مکانی هم که داستان در آن اتفاق می‌افتد معلوم نیست. در صحنه‌های بیرونی، در خیابان فقط هرج و مرج و رفت و آمدهای بیهوده می‌بینیم، چنانکه کنش کاراکترها در آن میان گم می‌شود. بازیگران زن برای مثال آناهیتا درگاهی (در نقش محبوبه)، و بهاره کیان‌افشار (در نقش صنم) یا ترلان پروانه (در نقش وحیده) به هیچ‌وجه زنان زحمتکش در یک جامعه حاشیه‌نشین را نمی‌توانند نمایندگی کنند. از یک سو گریم‌ مردان اغراق‌آمیز است، گویی مشتی وحشی و یاغی بیش نیستند، از طرف دیگر گریم و آرایش زنان به سریال‌های آپارتمانی شباهت می‌‌برد. دیالوگ‌ها اغراق‌آمیز و بی‌سر و ته و فضاسازی‌ها در مجموع بر اساس فقرنگاری بر گرته فیلم‌های موفقی مانند «برادران لیلا» ساخته شده و به یک معنا فضای کلی فیلم کوچک‌ترین شباهتی با آنچه که خلق عرب تحت تبعیض و محکوم به حاشیه‌نشینی در اهواز تحمل می‌کند، ندارد.

«عرب، غربتی نیست»

در چهار پنج روز گذشته به تدریج فعالان عرب در شبکه‌های اجتماعی با هشتگ «عرب، غربتی نیست» اعتراض خود به این سریال را با پیام‌ها و ویدیوهایی بیان کردند. مبنای عمده اعتراض‌ها نمایی است که پدر عرب که معتاد و دزد است، به خاطر منافع و از روی سودجویی «ناموس‌فروشی» می‌کند.

نمایش عرب به عنوان معتاد و دزد، چهره نامطلوب و منفعلی که از زنان عرب ارائه شده، و تحریف فرهنگ خانوادگی عرب و این اتهام که آن‌ها از روی منافع و مصلحت دختر به کسی می‌دهند و همینطور این اتهام که دختران عرب صیغه می‌شوند از سایر انتقادات است.

با بالا گرفتن این انتقادات در شبکه‌های اجتماعی، سید محسن موسوی‌زاده، نماینده اهواز در مجلس سورای اسلامی در شبکه ایکس نوشت:

ساترا، وابسته به صداوسیمای جمهوری اسلامی ادعا کرد که این سریال مجوز پخش نداشته و به همین دلیل ارشاد اسلامی با تبلیغات محیطی آن موافقت نکرده است. بر این اساس، تبلیغ این سریال «غیرقانونی» بوده و «علی‌رغم تذکرات کتبی به مدیر نماوا، انتشار سریال مذکور خلاف قانون انجام شده است.»

پس از این ماجراها و واکنش‌ها، امیر پورکیان، کارگردان سریال از مردم خوزستان عذرخواهی کرد. پورکیان به جای پذیرش مشکلات سریال، در فرار به جلو به سابقه خانوادگی‌اش در جنگ پناه برد. او گفت:

پورکیان به جای آنکه به انتقادات خلق عرب پاسخ دهد، با فرافکنی گفت:

از عروس آتش تا غربت: ۲۰ سال توهین

این نخستین‌بار نیست که سینمای ایران به به بهانه بازنمایی روابط خانوادگی و اجتماعی عقب‌مانده، از یک منظر غیرکارشناسی، کلیشه‌ای و تکراری، ساختار عشیره‌ای خلق عرب را دستمایه انتقاد قرار می‌دهد.

نخستین بار خسرو سینایی در در سال ۱۳۷۸ در فیلم «عروس آتش» که در جنوب فیلمبرداری شد، سراغ این مضمون رفت. احلام (با بازی غزل صارمی)، دختری عرب خوزستانی که از کودکی زادگاهش را ترک کرده و به اهواز آمده، اکنون سال آخر پزشکی را در دانشگاه سپری می‌کند. او که به حکم قوانین عشیره‌اش باید به همسری پسر عمویش فـَرحان (با بازی حمید فرخ‌نژاد)درآید، عاشق استادش پرویز (با بازی مهدی احمدی) است و استاد نیز دل در گرو عشق او دارد. احلام گرچه تفکر عشیره‌ای را غیرقابل انکار می‌شمارد، نمی‌خواهد با پسرعموی ماهیگیر و «بی‌سواد»ش که به قاچاق کالا مشغول است ازدواج کند. اما سرانجام زیر فشار خانواده این ازدواج تحقق پیدا می‌کند و احلام در شب عروسی حجله‌اش را به آتش می‌کشد و می‌سوزد.

همین مضمون در فیلم «نیلوفر» به کارگردانی و نویسندگی سابین ژمایل و تهیه‌کنندگی فرشته طائرپور و ژان برهات محصول سال ۱۳۸۵ ایران و لبنان تکرار می‌شود. در این فیلم که بازیگران نام‌آشنایی مانند شهاب حسينى، فاطمه معتمد آريا، رويا نونهالى و هنگامه قاضيانی را هم به کار گرفته، داستان دخترى ١٠ساله را روايت می‌كند كه در روستايى در جنوب عراق زندگی می‌کند. اين دختر به جبر مناسبات عشيره‌اى، می‌بايست با شيخ روستا ازدواج كند حال آنكه نيلوفر می‌خواهد پزشك شود. تفاوت دو فیلم فقط در این است که «عروس آتش» در جنوب ایران و «نیلوفر» در جنوب عراق اتفاق می‌افتد. در هر دو فیلم روابط خانوادگی خلق عرب به شکل تحریف‌شده‌ای و بر اساس پیشداوری‌های قومی و نژادی بازنمایی می‌شود.این فیلم هم بعد از ۱۱ سال توقیف در سال ۱۳۹۷ در شبکه خانگی پخش شد و واکنش‌هایی را برانگیخت. بنابراین دست‌کم از سال ۱۳۷۸ تا سال ۱۳۹۷ در فاصله بین دو دهه مسئولان به خوبی می‌دانستند که پخش چنین سریال‌هایی چه واکنش‌هایی را در بردارد.

باید توجه داشت که سریال غربت با تأکید بر زنان عرب، در آستانه تشکیل دولت پزشکیان از یک سو و از سوی دیگر در آستانه سالگرد قیام ژینا پخش شده است. نظر به اینکه خلق عرب بر خلاف خلق بلوچ و کرد در طول قیام با شعار «زن، زندگی، آزادی» همراهی نکردند، ممکن است این سریال در آستانه سالگرد قیام به قصد پنهان تفرقه‌افکنی از سمت نهادهای امنیتی و برخی جناح‌های نزدیک به پایداری در شبکه نمایش خانگی به نمایش درآمده باشد.

از طرف دیگر ناآرامی‌های اجتماعی در شرایط کنونی کارکرد دولت پزشکیان به عنوان «دولت سهامی» با شعار وفاق ملی را ممکن است به مخاطره بیندازد. به ویژه آنکه پزشکیان به وعده خود عمل نکرد و از وزیر اهل سنت در کابینه او نشانی نیست. علاوه بر این، حاشیه‌های سریال «غربت» و جنجالی که برانگیخت و دور از انتظار هم نبود یک فایده دیگر هم دارد و آن هم تقویت ساتراست، قبل از آنکه ارشاد اسلامی بتواند با مدیریت جدید وارد عمل شود.

محمد امیر، نماینده اهواز و دبیر کمیسیون اصل نود مجلس با اشاره به اعتراضات به این سریال گفت:

 آیا ساترا با اتکا بر حاشیه‌های سریال «غربت» می‌خواهد به سمت اختیارات بیشتر برای سانسور محتوای شبکه خانگی گام بردارد؟ باید منتظر عملکرد ارشاد اسلامی در «دولت سهامی» پزشکیان باقی ماند.