فیلم «شاهد» در ونیز: درهم‌آمیختگی زندگی یک سینماگر با قیام ژینا

«شاهد» سومین فیلم بلند نادر ساعی‌ور بدون مجوز در ایران ساخته شده و با این‌حال همزمان دو موفقیت به دست آورده: هم به بخش افق‌های جشنواره فیلم ونیز راه یافته و هم اینکه به گزارش ورایتی پخش‌کننده فرانسوی Benelux (Edgy) و پخش کننده ایتالیایی No.mad Entertainment امتیاز پخش و نمایش این فیلم در فرانسه و ایتالیا را خریده‌اند. این موفقیت‌ها برای اقتصاد سینمای اجتماعی و سانسورگریز ایران مهم است و چشم‌اندازی را فراروری سینماگران مستقل ایرانی قرار می‌دهد. مسأله فقط سانسور هم نیست. پول‌های سرگردان و پولشویی در سینمای ایران به یک معضل تبدیل شده است. چگونه می‌توان یک فیلم اجتماعی خوب ساخت و در همان حال از پول‌های کثیف برای ساخت آن استفاده کرد؟

فیلم «شاهد» از منظر یک معلم رقص بازنشسته، ماجرای یک زن‌کشی را نشان می‌دهد. ترلان (با بازی مریم بوبانی) شاهد قتل یکی از شاگردانش به دست شوهر خشن و سرکوبگرش بوده است. پلیس در حین تحقیقات پیرامون این قتل از او می‌خواهد که سکوت کند اما ترلان تسلیم نمی‌شود.

تداوم جنبش آزادی‌خواهانه زنان ایرانی

سیلیوا سانتاماریا، تهیه‌کننده آلمانی در این فیلم سرمایه‌گذاری کرده است. ساعی‌ور نخستین بار با فیلم «سه‌رخ» جعفر پناهی که در هفتاد و یکمین جشنواره فیلم کن نخل طلای بهترین فیلمنامه را به دست آورد مطرح شد. فیلم‌نامه این فیلم را ساعی‌ور با همکاری پناهی نوشته بود و تهیه‌کنندگی این فیلم را هم به عهده داشت. ساعی‌ور در گفت‌وگو با ورایتی درباره این همکاری پرثمر گفته است:

قهرمان فیلم در واقع «ترلان» است. ساعی‌ور در گفت‌وگو با ورایتی خاستگاه مبارزات آزادیخواهانه زنان ایرانی را در انقلاب بهمن ۵۷ جست‌وجو می‌کند و به این ترتیب آنچه را که در دی ۹۶ اتفاق افتاد و به قیام ژینا انجامید با انقلاب ۵۷ در ارتباط قرار می‌دهد. ساعی‌ور می‌گوید:

ساعی‌ور در ادامه می‌گوید:

در صحنه پایانی «شاهد» هم ترلان لبخند می‌زند. او امیدوار است به آینده و می‌داند که مبارزه ادامه پیدا می‌کند.

از «سه‌رخ» تا «شاهد»

فیلم «سه‌رخ» ساخته جعفر پناهی و به نویسندگی نادر ساعی‌ور همسو با جنبش اعتراضی در دی ۱۳۹۶ است. در این فیلم با ساختارهای خانوادگی سنتی و سرکوبگر آشنا می‌شویم. مهرداد صمدزاده، در مقاله‌ای در نقد این فیلم در رادیو زمانه نوشته بود:

در «شاهد» اما ساعی‌ور از ساختارهای سنتی خانوادگی فراتر می‌رود و نشان می‌دهد که نیروها و جریان‌های سرکوبگر دیگری هم در کارند تا زنان را وادار کنند از مطالباتشان دست بکشند.

محمد حقیقت که این فیلم را در جشنواره فیلم ونیز دیده است می‌گوید:

از «سه‌رخ» تا «شاهد»

پناهی و رسول‌اف را می‌توان گشاینده راه سینمای بدون مجوز با رویکرد جامعه‌گرا و دریچه ورود این نوع سینما به جشنواره‌های مهم جهانی دانست. آن‌ها بودند که به سینماگران نشان دادند که با دست خالی می‌توان فیلم ساخت و در جشنواره‌های معتبر به نمایش گذاشت. فیلم‌سازان بدون مرز (اف سی سی) درباره مفهوم «سینمای ملی» می‌نویسد:

و در پاسخ به این پرسش از «گذشته» ساخته اصغر فرهادی، «کات» ساخته امیر نادری و «کپی برابر اصل» عباس کیارستمی به عنوان آثاری که مرزهای جغرافیایی ایران را درنوردیده‌اند یاد می‌کند. و با این‌حال این مسیر، راه چندان همواری نیست. فیلم «شاهد» ساخته نادر ساعی‌ور به خوبی نمایانگر این وضعیت است.

سال گذشته این فیلم در بیست و یکمین انجمن تأمین مالی سینما در هنگ کنگ انتخاب شد. ساعی‌ور پیش از آن اما در سال ۲۰۲۰ با نخستین فیلمش بیگانه (The Alien) به جشنواره فیلم برلین و همچنین به جشنواره‌های فیلم پکن، هنگ‌کنگ، دهوک، تائورمینای ایتالیا راه یافته بود و توجه‌ جامعه سینمایی را جلب کرده بود. دو سال بعد، بیش و کم همزمان با جنبش زن، زندگی آزادی، دومین فیلم او با عنوان «بدون پایان» (No End) در جشنواره فیلم بوسان و در جشنواره بین‌المللی فیلم هند در ساحل گوا به نمایش درآمد و جایزه بهترین کارگردانی این جشنواره مهم سینمایی را هم به دست آورد.

تولید زیرزمینی «شاهد» همزمان بود با قتل حکومتی ژینا – مهسا – امینی در شهریور ۱۴۰۱ – سپتامبر ۲۰۲۲- که به زودی به یک قیام انجامید و یکی از مهم‌ترین گسست‌ها بین مردم و حاکمیت را رقم زد. ساعی‌ور از هنرمندانی بود که در قیام شرکت فعال داشت. او به ورایتی در آن زمان گفته بود:

در آرزوی یک انقلاب هستم در ایران و از اینکه هدف قرار بگیرم هم ترسی ندارم. زندگی در ایران مانند زندگی در زندان است. می‌روی خانه یا به زندان، فرقی نمی‌‌کند. ما در لحظه زندگی می‌کنیم.

به این ترتیب می‌توان گفت زندگی حرفه‌ای ساعی‌ور از دی ۹۶ تا شهریور ۱۴۰۱ با جنبش‌های آزادی‌خواهانه ملت ایران درآمیخته است. «شاهد» تبلور و بیان سینمایی این درآمیختگی‌ست.

سایر فیلم‌های ایرانی ونیز

در بخش افق‌های جشنواره فیلم ونیز، فیلم‌هایی از سینماگران مستقل از کشورهای تونس، آفریقای جنوبی، ایتالیا، امریکا، فلسطین، سنگاپور، چین، فرانسه، رومانی، ترکیه، نپال، فنلاند و اسلاوکی به نمایش درمی‌آید. در کنار «شاهد» بی‌تردید نخستین فیلم اسکندر کوپتی، سینماگر فلسطینی که با عنوان «تعطیلات خوش بگذرد» نامزد دریافت دوربین طلایی جشنواره فیلم کن بود، از مهم‌ترین فیلم‌های بخش افق‌های ونیز است.

علاوه بر «شاهد» ساخته نادر ساعی‌ور، در هشتاد و یکمین جشنواره فیلم ونیز، فیلم‌ «بومرنگ» ساخته شهاب فتوحی در بخش روزهای ونیز حضور دارد. همچنین فیلم «هرجا و هر زمان» ساخته میلاد تنگشیر به عنوان یکی از فیلم‌های هفته منتقدان ونیز انتخاب شده است. علی عسگری کارگردان ایرانی هم یکی از اعضای هیئت داوران بخش افق‌های جشنواره ونیز است. قبل از این در جشنواره فیلم کن آخرین ساخته او «آیه‌های زمینی» در بخش نوعی نگاه به نمایش درآمد. او پس از بازگشت از این جشنواره ممنوع از خروج و از فعالیت سینمایی محروم شد، «آیه‌های زمینی» نمایانگر و بیانگر بخشی از خواسته‌های معترضان ایرانی در قیام ژینا بود.

هشتادویکمین جشنواره فیلم ونیز از ۲۸ اوت (۷ شهریور) کارش را آغاز کرد و تا ۷ سپتامبر ۲۰۲۴ (۱۷ شهریور ۱۴۰۳) در منطقه ساحلی لیدوی ونیز واقع در شمال ایتالیا ادامه دارد. اثر سینمایی جدید تیم برتن با عنوان بیتل جوس بیتل جوس (Beetlejuice Beetlejuice) جشنواره را افتتاح کرد و فیلم حیاط خلوت آمریکا به کارگردانی پوپی آواتی پایان‌بخش این دوره است. بازیگر فرانسوی ایزابل هوپر رییس هیات داوران بخش اصلی است و بازیگر و مدل ایتالیایی اسووا آلویتی که مجری مراسم افتتاحیه بود، برگزاری مراسم اختتامیه را هم بر عهده دارد. در این دوره، پیتر ویئر فیلمساز برجسته استرالیایی و سیگورنی ویور بازیگر آمریکایی جوایز شیر طلایی دستاورد یک عمر را دریافت کردند.