چگونه در هند فتوای خمینی درباره «آیات شیطانی» بی‌اثر شد

طبق حکم دادگاه عالی هند و به بهانه فقدان مصوبه دولتی، واردات رمان تکفیر شده «آیات شیطانی» نوشته سلمان رشدی در این کشور لغو شد.

دولت هند نمی‌تواند مصوبه‌ای را به دادگاه عالی این کشور ارائه دهد که به موجب آن از سال ۱۹۸۸ تاکنون واردات رمان «آیات شیطانی» نوشته سلمان رشدی ممنوع اعلام شده است. به این ترتیب فتوای خمینی در هند بی‌اثر شد. از جمهوری اسلامی هم به خاطر گرفتاری‌های منطقه‌ای‌اش کاری برنمی‌آید.

در ۲۳ بهمن ۱۳۶۷ آیت‌الله خمینی بنیانگذار جمهوری اسلامی، حدوداً سه ماه قبل از پایان زندگی‌اش فتوا علیه سلمان رشدی را صادر کرد. فتوای خمینی مانند حکم اعدام بود: بنیانگذار جمهوری اسلامی از مسلمانان سراسر جهان خواسته بود تا نویسنده هندی بریتانیایی را بکشند. دلیل آن هم توهین به مقدسات در کتاب «آیات شیطانی» رشدی بود:

یک ماه قبل از آن تاریخ (در ۱۴ ژانویه ۱۹۸۹ ) گروهی از مسلمانان مقیم بریتانیا در شهر بردفورد بر ضد رمان «آیه‌های شیطانی» تظاهرات کردند و نسخه‌هایی از این کتاب را سوزاندند.

پیش از آن اما در هند، پاکستان و آفریقای جنوبی سوزاندن کتاب آغاز شده بود. از نوامبر و دسامبر ۱۹۸۸ که Index on Censorship خبر را با عکس منتشر کرده بود. به این ترتیب می‌توان گفت از قضا هند که موطن سلمان رشدی هم هست، از نخستین کشورهایی بود که رمان «آیات شیطانی» را تنها ۹ روز بعد از انتشار آن در بریتانیا به شعله‌های آتش سپرد. دولت وقت هند که از واکنش گسترده‌تر مسلمانان و از ناآرامی‌های داخلی وحشت داشت، توسط وزارت دارایی این کشور مصوبه‌ای را صادر کرد که به موجب آن واردات این کتاب به هند ممنوع اعلام شده بود (بخشنامه شماره 405/12/88-CUS-III).

اعترض رشدی به مصوبه دولت هند

سلمان رشدی در آن زمان با انتشار بیانیه‌‌ای در اعتراض به مصوبه دولت هند نوشته بود:

 رشدی در ادامه یادآوری کرده بود که دولت هند تحت تأثیر و زیر فشار دو یا حداکثر سه نماینده مسلمان در پارلمان این کشور که به تندروی و حتی به بنیادگرایی اسلامی هم شهرت داشتند بخشنامه ممنوعیت رمان «آیات شیطانی» را صادر کرده است.

دولت هند در همان ایام در بیانیه رسمی دیگری اعلام کرده بود که «آیات شیطانی» را به عنوان یک اقدام پیشگیرانه ممنوع کرده است. دولت هند در ادامه توضیح داده بود که این احتمال وجود دارد که برخی از متشرعان برخی فرازهای این اثر را تحریف کنند و مورد سوءاستفاده قرار دهند.

رشدی در پاسخ نوشته بود:

در آن زمان بسیاری از رسانه‌ها در هند از این اقدام دولت به عنوان یک اقدام غیرقانونی در جهت محدود ساختن آزادی بیان انتقاد کرده بودند. در همان حال برخی از نویسندگان مطرح آن زمان مانند هارولد پینتر (۱۹۳۰– ۲۰۰۸)، کینگزلی آمیس (۱۹۲۲ – ۱۹۹۵) و تام استاپارد (۱۹۳۷–) به اعتراضات انجمن بین‌المللی قلم و اتحادیه کتابفروشان هند پیوستند و اعلام کردند که آزادی بیان از بنیان‌های دموکراسی است و به همین سبب هم بخشنامه منع واردات «آیات شیطانی» دولت هند را در نزد جهانیان مضحکه می‌کند.

بعد از ۳۶ سال: سندیپان خان

سرانجام اما بعد از ۳۶ سال به حکم دادگاه عالی هند ممنوعیت رمان «آیات شیطانی» در آن کشور به یک دلیل اداری و عجیب پایان می‌یابد: مصوبه شماره 405/12/88-CUS-III. وزارت دارایی هند در تاریخ ۵ اکتبر ۱۹۸۸ در هیچ کجا یافت نمی‌شود.

دادگاه عالی دهلی حکم داد که با توجه به اینکه هیئت مرکزی مالیات‌های غیرمستقیم و گمرک نمی‌تواند نسخه‌ای از این مصوبه را ارائه کند، چاره‌ای جز لغو ممنوعیت «آیات شیطانی» و اجازه واردات کتاب را ندارد.

نه اعتراض انجمن بین‌المللی قلم و نه حمایت نویسندگان شناخته‌شده بین‌المللی و نه اعتراض اتحادیه کتابفروشان هند و نه نامه سرگشاده سلمان رشدی، هیچیک از این اقدامات در رفع منع «آیات شیطانی» در زادگاه نویسنده تکفیر شده که یک چشم خود را هم در سوءقصد ۱۲ اوت ۲۰۲۲ از دست داد، موثر نبود.

یکی از شهروندان هند به نام سندیپان خان که در ایالت بنگال غربی سکونت دارد در سال ۲۰۱۷ قصد داشت رمان «آیات شیطانی» را بخرد که به زودی پی برد این کتاب در هند چاپ نشده و امکان تهیه آن از کشورهای دیگر هم وجود ندارد. او با تسلیم دادخواستی بر اساس حق دسترسی شهروندان به اطلاعات، خواهان آن شد که مصوبه وزارت دارایی هند مبنی بر منع واردات «آیات شیطانی» را رؤیت کند. از این لحظه بود که یک کافکائسک رقم خورد: او را به ادارات مختلف ارجاع دادند بی آنکه کسی بتواند این بخشنامه را پیدا کند. خان دو سال بعد به دادگاه عالی دهلی شکایت برد که ممنوعیت رمان «آیات شیطانی» حق آزادی مطالعه را از او سلب کرده است. بررسی این پرونده سال‌ها به طول انجامید و دولت چندین بار درخواست تمدید مهلت کرد تا شاید مصوبه وزارت دارایی را پیدا کند، اما این تلاش‌ها بی‌نتیجه ماند، تا اینکه سرانجام در جلسه ۵ نوامبر دادگاه عالی، دولت مجبور شد اعتراف کند که مصوبه وزارت دارایی «غیرقابل ردیابی» بوده و بنابراین نمی‌تواند آن را به پیشگاه دادگاه تقدیم کند.

 قاضی‌هایی که به این پرونده رسیدگی می‌کردند اعلام کردند که دادگاه «هیچ گزینه‌ای جز این ندارد که فرض کند چنین مصوبه‌ای وجود ندارد.» اودیام موکرجی، وکیل خان در این پرونده، گفت که این موضوع تنها به معنی لغو واردات «آیات شیطانی» است.

وقتی جمهوری اسلامی دهنش را می‌بندد

روشن نیست که لغو منع واردات «آیات شیطانی» به معنای آزادی انتشار این کتاب در هند هم هست یا نه.

مدتی پس از صدور فتوای مرگ علیه رشدی توسط آیت‌الله خمینی در سال ۱۹۸۹ به دلیل توهین به مقدسات در رمان «آیات شیطانی»، این نویسنده مدت‌ها در انزوا و تحت امنیت شبانه‌روزی زندگی می‌کرد.

هادی مطر، متهم به حمله با چاقو به سلمان رشدی در یک برنامه ادبی در غرب نیویورک در مصاحبه‌ای با نیویورک پست گفته بود به آیت‌الله روح‌الله خمینی احترام می‌گذارد اما نمی‌گوید پیروی فتوای بنیانگذار جمهوری اسلامی بوده است. هادی مطر همچنین به نیویورک پست گفته بود تنها چند صفحه از رمان «آیات شیطانی» رشدی را خوانده است. او هنگام دستگیری گواهینامه رانندگی جعلی با نام «یکی از فرماندهان حزب‌الله» را استفاده می‌کرد. روشن نیست که آیا او با حزب‌الله لبنان و یا با جمهوری اسلامی در ارتباط بوده باشد. او که فرزند مهاجران لبنانی‌ست، پس از سفر به لبنان در سال ۲۰۱۸، دچار دگرگونی فکری شد و به صورت افراطی به «مذهب شیعه» گروید و از انقلاب اسلامی ایران حمایت می‌کند.

حجت‌الاسلام محمد اسماعیل زارعی مسئول دبیرخانه اجرای حکم قتل سلمان رشدی بر اساس فتوای خمینی در همایشی با عنوان «فتوای ماندگار» که در یکم اسفند ۱۴۰۱ در تهران برگزار شده بود گفته بود:

محمد اسماعیل زارعی گفته بود که جمهوری اسلامی به عنوان دستخوش حدود هزار مترمربع زمین زراعی با ارزش و حاصلخیز به او و یا نماینده‌اش واگذار می‌کند.

ایران و هند از دیرباز روابط اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای دارند. حجم مبادلات اقتصادی ایران و هند در سال جاری حدود دو میلیارد دلار بوده است که اگر تحریم‌ها نبود ممکن بود حجم مبادلات تجاری دو کشور به ۱۶ میلیارد دلار ارتقا پیدا می‌کرد. به مدت شش قرن زبان فارسی، زبان رسمی هند بود که از همین‌جا می‌توان به گستردگی و ژرفای روابط فرهنگی دو کشور هم پی برد.

ایران نزدیک‌ترین اقتصاد به هندوستان است. به همین دلیل هم سرمایه‌گذاری هند در بند چابهار برای جمهوری اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد. در سال ۲۰۱۸، هندوستان حدود ۱۱ میلیارد دلار از ایران نفت خریداری کرده بود ولی با شروع تحریم‌ها در سال ۲۰۱۹ این رقم کاهش یافت.

همکاری ایران با سازمان بین‌دولتی بریکس که هند هم از اعضای آن است و قرار است به سلطه دلار خاتمه دهد هم اهمیت هند برای جمهوری اسلامی را دوچندان می‌کند.

اکنون با روی کار آمدن دولت دوم ترامپ، گرفتاری‌های جمهوری اسلامی بیش از آن است که بتواند با اتکا به فتوای قتل رشدی، و با اعتراض به رفع منع واردات آیات شیطانی روابط دو کشور را پرتنش کند. از طرف دیگر حکم دادگاه عالی هند هم مسئولیت را به طور غیرمستقیم از روی دوش دولت هند برمی‌دارد و متوجه بوروکراسی اداری می‌کند. یک حکم مناسب در زمان مناسب که همه از آن بهره‌مند می‌شوند. جمهوری اسلامی هم در این میان برخلاف همیشه، ظاهراً ترجیح داده دهنش را ببندد.