فعالیت‌های معدن‌کاوی در تنگاب فیروزآباد: جلوه دیگری از فساد و ویرانگری

تنگاب فیروزآباد یکی از مهم‌ترین محوطه‌های بزرگ ساسانی کشور است که در پرونده منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس در یونسکو ثبت جهانی شده است. در این محدوده دست‌کم دو شرکت خصوصی به معدن‌کاوی مشغول‌اند. شکایت از این شرکت‌ها تاکنون بی‌ثمر بوده است.

تنگاب فیروزآباد در هجده کیلومتری فیروزآباد فارس قریب به ۳۰ کیلومتر طول دارد و راه عبور و مرور اتومبیل بین شیراز و فیروزآباد است. این تنگ به تنگاب فیروزآباد معروف است.

بر اساس اطلاعیه سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) مجموعه فیروزآباد در دایره‌ای به قطر ۱۲ کیلومتر، شامل محوطه‌های باستانی همچون شهر گور، کاخ اردشیر (آتشکده)، قلعه دختر، نقش برجسته‌های دوران اردشیر (بنیان‌گذار سلسله ساسانی)، سنگ‌نبشته مهرنرسه و پل تنگاب است. این مجموعه نمایانگر تحولات سیاسی، تاریخی، فرهنگی و هنری دوره اولیه ساسانیان است و در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

شهر گور دایره‌ای کامل به قطر دو کیلومتر را پوشش می‌دهد و در فاصله هشت کیلومتری آن، کاخ اردشیر در کنار حوضچه‌ای بر کرانه شاخه غربی رود تنگاب (فیروزآباد) قرار دارد. قلعه دختر بر فراز کوهی مجاور رود تنگاب و در فاصله چهار کیلومتری کاخ اردشیر ساخته شده است. در پای قلعه دختر بقایای یک پل ساسانی و در مقابل آن نقش برجسته‌ای از تاجگذاری اردشیر، سنگ‌نبشته مهرنرسه از زمان یزدگرد دوم و در فاصله کمی بین کاخ و قلعه، نقش برجسته‌ای از پیروزی اردشیر بر اردوان پنجم، آخرین پادشاه اشکانی، قرار دارند.

معدن‌کاوی، یک فعالیت مستمر در محوطه باستانی

کارشناسان میراث‌فرهنگی سال‌هاست که هشدار می‌دهند در اثر معدنکاوی‌های گسترده و برداشت سنگ از این منطقه در تنگاب فارس، نه تنها منظر فرهنگی و تاریخی این محدوده مخدوش شده تا آن حد که حتی ممکن است به زودی از بین برود، بلکه گردشگرانی که به این محدوده می‌آیند به جای آنکه از قلعه دختر یا نقاره‌خانه و نقش برجسته پیروزی یا پل مهرنرسه بازدید کنند، با برداشت‌های معدنی سنگ از این منطقه مواجه می‌شوند و بیش از آنکه توجه‌شان به آثار تاریخی تنگاب جلب شود، با منظره معدن‌کاونی درگیر می‌شوند.

افشین ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) یادآوری کرده است که معدن‌کاوی در محدوده ثبت جهانی شده تنگاب فارس سال‌هاست که ادامه دارد و همیشه در همه این سال‌ها شکایت‌ها از صاحبان متنفذ معادن بی‌نتیجه مانده. بارها از فعالیت معدنی در این محدوده شکایت شده و همیشه هم شکایت‌ها بی‌نتیجه مانده است.

معدن سنگ پودنه متعلق به دوره ساسانیان در فیروزآباد فارس و در دره پودنه قرار گرفته است. در دوره ساسانیان حجاران و سنگ‌تراشان در منطقه فیروزآباد فارس برای ساخت سازه بناهایی مانند شهر گور، بنای معروف شاه‌نشین و همچنین سازه‌های سنگی تربال که حدود شش کیلومتر تا محل معدن فاصله دارند از معدن سنگ پودنه، سنگ‌های مورد نیاز را تأمین می‌کردند. معدن در انتهای تنگ معروف پودنه در کوه پودنه واقع در شمال شرقی شهر فیروزآباد قرار دارد. شرایط زمین‌شناسی این کوه و وجود سنگ‌های مطبق و لایه‌ای با ترک‌های طبیعی به نسبت منظم، در بسیاری از قسمت‌ها شرایط مناسبی را برای برش و تراشکاری در دسترس حجاران ساسانی قرار می‌داد. معدن‌کاران در دوران باستان برای دستیابی راحت‌تر به معدن، نقاط سخت‌مسیر را سنگ‌بندی و تسطیح کرده و راه‌سازی‌ها در بسیاری قسمت‌های گذر همچنان پابرجا و قابل ‌رؤیت است. به یک معنا آنچه که زمینه‌ساز ساخت و سازها در این منطقه در دوران باستان بوده است، اکنون سبب تخریب محوطه‌های تاریخی می‌شود.

ابراهیمی، مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) گفت:

نفوذ محلی صاحبان معدن

به گفته مدیر پایگاه میراث جهانی محور ساسانی فیروزآباد تنها در سال جاری دو شکایت نسبت به فعالیت‌های معدن به ثبت رسیده است، اما چنانکه پیش از این هم گفته شد این شکایت‌ها به دلیل نامعلوم به نتیجه نمی‌رسد و این معدن همچنان فعال است. نفوذ صاحبان معدن به حدی‌ست که مسئولان میراث فرهنگی استان فارس هم با آن‌ها همکاری می‌کنند. کیفیت این همکاری به این شکل است که بر اساس قوانین موجود اگر منابع طبیعی و میراث فرهنگی به استعلامات برای فعالیت معدنی تا دو ماه پاسخ ندهد، به معنای نظر موافق و مثبت است. کارشناسان میراث فرهنگی پاسخی به استعلامات احتمالی این معدن نداده‌اند و به این شکل راه را برای معدن‌کاوی باز گذاشته است.

هم آنچه وجود کانی‌هایی که در دوران باستان سبب پیدایش بنای تخت جمشید شده بود، اکنون زمینه‌های تخریب محوطه‌های تاریخی را فراهم آورده بود.

بنا به گزارش ایلنا، به دلیل اهمیت مجموعه منحصربه‌فرد تنگاب فیروزآباد، در فاصله بین سال‌های ۷۴ و ۷۵ اداره صنعت و معدن استان فارس صورتجلسه‌ای با حضور نمایندگان بسیاری از ارگان‌های مختلف از جمله اداره میراث فرهنگی این استان تنظیم کرده بود مبنی بر اینکه، هیچگونه معدنی در تنگاب فیروزآباد فارس به شخص حقیقی واگذار نشود. یک نسخه از این صورتجلسه به فرمانداری، اداره صنعت و معدن و اداره میراث‌فرهنگی رفت و بدین ترتیب هرگونه واگذاری معدن به شخص حقیقی ممنوع شد. با این حال، این مصوبه نیز نتوانست از فعالیت گسترده معدن هم جلوگیری کند.

معدن‌کاوی در کوه رحمت

در نزدیکی تخت‌ جمشید کوهی به نام کوه «رحمت» یا «مهر» قرار دارد که در دامنه شمالی آن و حدفاصل تخت جمشید تا شهر استخر مملو از آثار تاریخی و گورهای باستانی متعلق به دوره‌های هخامنشی، فراهخامنشی و ساسانی است که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. قرار است که این محوطه در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت برسد. مشکل معدن‌کاوی در این منطقه هم وجود داشت.

معدن سنگ‌شکن شن و ماسه در کوه رحمت به شهرداری مرودشت تعلق دارد و بهره‌برداری فراقانونی از این معدن در سال ۱۳۷۵ آغاز شده. معدن یک‌بار در سال ۱۳۹۴ با دستور قضایی تعطیل شده بود اما مجدداً فعالیت خود را از سر گرفته بود که با اعتراض گسترده فعالان میراث فرهنگی به دستور دادستان تعطیل شد.

باید توجه داشت که کارکرد و اهمیت تخت‌ جمشید و سایر محوطه‌های ساسانی مانند تنگاب فیروزآباد برای تفاخر به گذشته‌های دور و از یادرفته و یا صرفاً درآمدزایی از طریق گردشگری نیست. بلکه این پهنه‌ها برای درک شکل‌گیری فرهنگ‌ها در بخش بزرگی از خاورمیانه اهمیت دارد و با این‌حال بعید به نظر می‌رسد که در روند رو به تخریب و فروپاشی در محوطه‌های باستانی استان فارس تجدید نظری صورت بگیرد. از دیرباز گسترش شیعه‌گری در جنوب ایران در دستور کار رهبری نظام بوده است. سودجویی، فساد و غارتگری را هم که بدان بیفزاییم، حاصل ویرانی‌ست.