سپیده‌دم غزه: داستان‌هایی از زندگی و فرهنگ فلسطینیان

«سپیده‌دم غزه: داستان‌هایی از زندگی و فرهنگ فلسطینیان» به کوشش محمود مونا (کتابفروش و نویسنده فلسطینی ساکن شرق بیت‌المقدس) و متیو تلر (نویسنده بریتانیایی) که به‌تازگی در انتشارات ساقی منتشر شده است، روایت‌هایی از زندگی ۱۲۰ تن از ساکنان غزه را گرد آورده با این هدف که تصویری روشن از ساکنان غزه و فرهنگ آن‌ها به عنوان مردمانی که تمام عمر خود را تحت اشغال گذرانده‌اند و دهه‌ها جنگ را تحمل کرده‌اند به دست دهد. انتشارات ساقی در اطلاعیه‌ای درباره این کتاب نوشته است:

از بین شخصیت‌های این کتاب می‌توان به باسل المقوسی، عکاس و هنرمند فلسطینی اشاره کرد که به کودکانی که در ویرانه‌های خانه‌هایشان زندگی می‌کنند، جلسات هنردرمانی ارائه می‌دهد و یا هند جودة، شاعر فلسطینی که تأملاتش درباره معنای شاعر بودن در زمان جنگ را با ما در میان می‌گذارد. محمود مونا در مصاحبه‌ای می‌گوید:

از دیگر شخصیت‌های این کتاب، هبه کمال صالح ابو ندی، شاعر، رمان‌نویس، متخصص تغذیه فلسطینی‌ست که رمان او «اکسیژن برای مردگان نیست» در سال ۲۰۱۷ در جایزه شارجه برای خلاقیت عرب مقام دوم را کسب کرد. او در یکی از روایت‌های «سپیده‌دم غزه» در اکتبر ۲۰۲۳ می‌نویسد:

چند روز بعد هبه در حمله هوایی نیروهای اسرائیلی به خانه پدری‌اش در خان یونس کشته شد.

خطر انقراض فرهنگی مردم غزه

هنگامی که جنگ غزه با حمله تروریستی حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شد، محمود مونا از بیت‌المقدس با آشنایانش در غزه به‌طور مداوم در تماس بود. با گسترش دامنه جنگ و ویرانگری او هم دامنه تماس‌های تلفنی‌اش را وسعت داد. پس از مدتی متیو تلر، نویسنده بریتانیایی که پیش از این کتاب «نه چهارم اورشلیم» را منتشر کرده بود به او پیوست و چنین بود که داستان‌ها و سرگذشت‌هایی از ۱۲۰ نفر از اقشار مختلف از ساکنان غزه، اعم از هنرمند و معلم و دستفروش و مغازه‌دار و مانند آن‌ها گرد آمد.

باید توجه داشت که فرهنگ فلسطینی غزه تحت تأثیر ابعاد گسترده ویرانگری جنگ اخیر با خطر انقراض مواجه شده است. گزارش‌های جسته و گریخته‌ای در برخی رسانه‌ها منتشر شده که نشان می‌دهد ظاهراً برخی از رهبران اسرائیلی در تلاش‌اند که جمعیت غزه را از این خطه اخراج کنند. تخریب میراث فرهنگی غزه از جمله حمله به مکان‌های مذهبی تاریخی مانند مسجد جامع العمری یا کلیسای سنت پورفیریوس با قدمت ۱۶۰۰ ساله گامی جدی برای زدودن حافظه تاریخی و فرهنگی فلسطین در غزه است.

مسجد جامع العمری در زمان خلیفه عمر بن‌الخطاب تأسیس شد و پس از مسجد الاقصی و احمد پاشا آل، سومین مسجد بزرگ فلسطین محسوب می‌شد. این مسجد تاریخی که قدمت آن به دو هزار سال قبل می‌رسد و زمانی پرستشگاه رومیان بوده است، در ۸ دسامبر ۲۰۲۳ توسط هواپیماهای جنگنده اسرائیلی بمباران شد که به تخریب تقریباً کامل آن انجامید. هیچگونه چشم‌اندازی از بازسازی هم وجود ندارد.

 در چنین شرایطی کتاب«سپیده‌دم غزه» تلاشی مهم برای حفظ فرهنگی است که تحت یورش قرار گرفته و احتمال نابودی آن می‌رود. محمود مونا می‌گوید:

به نظر من زیباترین داستان، داستان عزالدین بخاری است. این داستان قبل از جنگ کنونی رخ می‌دهد و درباره تلاش او برای انتقال یک گربه از اورشلیم به غزه به مناسبت عروسی خواهرش است. او باید در ایست بازرسی گذرگاه بیت‌حانون [مشهور به گذرگاه ارز] تمام سختی‌ها را تحمل کند؛ ابتدا توسط سربازان اسرائیلی و سپس توسط حماس در سمت دیگر حصار. این داستان به نظر من جوهر اشغال و سرکوب را به تصویر می‌کشد که در تمام جنبه‌های زندگی انسانی ساکنان غزه وجود دارد.

شیوه‌‌های ارتش اسرائیل

برخی از روایت‌ها و داستان‌های این کتاب بیانگر شیوه‌هایی‌ست که ارتش اسرائیل در تهاجم نظامی به غزه به کار گرفته است. برای مثال می‌توان از روایت یمنی السید، خبرنگار فلسطینی در این کتاب یاد کرد که می‌نویسد: «ما اهداف مستقیم ارتش اسرائیل هستیم.»

ابراهیم یاغی، یکی از ساکنان غزه در ادامه تاکتیک‌های ارتش اسرائیل خاطره‌ای را روایت می‌کند: روزی ارتش از برادرش خواسته بود تا خانه را تخلیه کند. یکی از پسرعموهایش تلفن را جواب داد و افسر ارتش اسرائیل از آن طرف خط، بلافاصله پس از شنیدن صدای او، به نام خطابش کرد. یاغی می‌‌نویسد:

یک شهروند فلسطینی دیگر، از ساکنان غزه به نام احمد مرتاجه درباره ترسش از تبدیل شدن به یک عدد در نسل‌کشی می‌نویسد:

محمد آغا الکردی که برادرزاده پنج ساله‌اش در حملات اسرائیل کشته شده تأکید می‌کند که آنچه ما شاهد آن هستیم، یک نسل‌کشی است که به‌طور خاص کودکان را هدف قرار داده و در تلاش است تا نسل‌های جوان فلسطینی را در این پاکسازی قومی از بین ببرد. این نکته را ما بارها در مقالات متعدد خوانده‌ایم. آغا الکردی اما به نکته به ظاهر پیش پاافتاده‌ای اشاره می‌کند که در روند رشد کودک تعیین کننده است و در کمتر جایی، جز در این کتاب می‌توان چنین اشاراتی را یافت. می‌نویسد:

اسماء مصطفی نیز به کودکان غزه می‌پردازد و به تروماهایی که در زمان جنگ با آن مواجه هستند، اشاره می‌کند. او هشدار می‌دهد:

 اسماء اضافه می‌کند:

فرهنگ و تاریخ غزه

امانی شلتوت، پزشک فلسطینی درباره آموزش به‌عنوان راهی برای پیشرفت غزه صحبت می‌کند و از نقش خود در آژانس امداد و کار سازمان ملل برای پناهندگان فلسطینی (UNRWA) سخن می‌گوید. او در آژانس امداد و کار عکاسان را آموزش می‌دهد و به حفظ آرشیو عکس‌های آژانس درباره فلسطین کمک می‌کند.

 یوسف الخوری تاریخ خانواده‌اش را در پس‌زمینه دریای مدیترانه و اهمیت آن برای ساکنان غزه روایت می‌کند. الخوری یادآوری می‌کند:

 محمود جوده از فرهنگ و تاریخ غزه سخن می‌گوید. او می‌نویسد:

در مجموع «سپیده‌دم غزه» نشان می‌دهد که این منطقه بسیار بیشتر از ویرانه‌های خاکستری‌رنگی‌ست که بر صفحه تلویزیون‌ها می‌بینیم. این کتاب همچنین دو نکته مهم را مشخص می‌کند: اول، اینکه تصاحب زبان مقاومت فلسطینی‌ها به واژگان قابل درک برای غرب تنها به نفع منافع اسرائیل عمل می‌کند و دوم، اینکه فلسطین را از طریق روایت‌های اصیل فلسطینی، بدون تفسیر ساده‌انگارانه از حقایق می‌توان شناخت. این روایت‌ها اما نیاز به فضا دارد.

پیش از جنگ کتاب‌هایی درباره غزه منتشر شده بود که این نیاز را تا حدی برآورده می‌کرد: «چراغ‌هایی در غزه» نوشته جهاد ابوصالح و جنیفر بینگ و یا «نوشیدن دریا در غزه» از امیرا هاس، روزنامه‌نگار با تجربه اسرائیلی که یک اثر کلاسیک است و زمینه‌های سیاسی بحران غزه را آشکار می‌کند. برای کسانی که به حماس علاقه‌مند هستند، کتاب جدید طارق بقعونی برای درک حماس هم اهمیت دارد و برای شناخت تاریخ غزه هم می‌توان به «غزه: یک تاریخ» از ژان ـ پی‌یر فیلیو مراجعه کرد.