محیط زیست، قربانی بی‌صدای جنگ

آسیب انسانی جنگ و تصاویر نابودی به جا مانده از گذر تانک‌ها و سربازها و بمباران‌ها آنقدر تاریک و رنج‌آور است که اغلب کمتر به آثار محیط‌ زیستی جنگ و جنگ افزارها پرداخته می‌شود. اما حقیقت این است که تنها در زمان کوتاهی پس از جنگ تصویر واقعی به‌جا مانده از بین رفتن مزارع و آلوده شدن آب‌ها و مهاجرت‌های آسیب‌رسان و ناامنی غذایی و دسترسی به آب و انرژی است که خود را نشان می‌دهد. این به جز جریان‌های مالی و اقتصادی است که در جنگ‌ها به آتش کشیده می‌شود، سرمایه‌ای که گاه حتی چند درصد آن می‌تواند مشکلات محیط زیستی و توسعه و آموزش و سلامت کشورهای درگیر جنگ را پایان دهد.

به عبارتی درست است که جنگ‌ها عواقب انسانی و اقتصادی و ویرانی توصیف نشدنی به جا می‌گذارند اما در واقع محیط زیست هم قربانی بی‌صدای جنگ است. 

جنگ‌ها بر هوا، آب و خاک، و همچنین بر تنوع زیست جانوران و پوشش گیاهی تأثیر می‌گذارد. تمام وسایل نقلیه زمینی و هوایی، تجهیزات نظامی و کشتی‌های حمل و نقل نیاز به مصرف مقادیر زیادی سوخت دارند که منجر به انتشار گسترده CO2(دی‌اکسید کردن) در جو می‌شود. هر انفجار مقدار زیادی غبار و گاز تولید می‌کند که هوا را آلوده می‌کند و توسط باد به‌راحتی منتقل می‌شود. حتی فعالیت‌های نظامی به تنهایی در زمان صلح اثرات قابل توجهی بر آلودگی آب و خاک و هوا دارد. 

آلودگی هوا

بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۷ تخمین زده می‌شود که وزارت خارجه ایالات متحده ۱٬۲ میلیارد تن CO2 (برابر با انتشار سالانه ۲۵۷ میلیون خودرو) منتشر کرده است.

در مورد جنگ غزه نیز, بر اساس مطالعه منتشر شده در روزنامه انگلیسی گاردین، انتشار گازهای گلخانه‌ای تولید شده در دو ماه اول جنگ به تنهایی بیشتر از ردپای کربن سالانه بیش از بیست کشور از آسیب پذیرترین کشورهای جهان از نظر آب و هوا بوده است. این رقم به احتمال زیاد برآورد پایینی است. چون در آن انتشار گاز متان در تجزیه و تحلیل لحاظ نشده است و کل زنجیره تامین جنگ از ابزار و جابه‌جایی افراد تا ساخت همه آن تسلیحات نیز در نظر گرفته نشده است. در واقع، تنها خودروهایی که در غزه فعالیت می‌کردند و خودروهایی که برای تامین مستقیم جنگاوران مفید بودند، در محاسبه در نظر گرفته شدند. بر اساس مطالعات انجام شده در گذشته، آلاینده تولید شده می‌تواند پنج تا هشت برابر بیشتر از آمار رسمی باشد. بنابراین این عدد می‌تواند به بیش از ۲ میلیون تن CO2 هم برسد.

در مورد اوکراین اما اطلاعات دقیقتری وجود دارد. گزارشی نشان داد که ۱۵۰ میلیون تن دی اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه ای در اتمسفر در ۱۸ ماه جنگ، از زمان حمله روسیه به اوکراین، تولید شد که معادل CO2 منتشر شده در یک سال توسط یک کشور بسیار صنعتی مانند بلژیک است. تنها در یک مورد آتش سوزی در جنگل‌ها باعث انتشار ۲۲٬۵ میلیون تن CO2 ،۱۵ درصد از کل شد، در حالی که بسته شدن حریم هوایی سیبری توسط روسیه به روی بسیاری از وسایل حمل و نقل هوایی و دریایی و بسته شدن حریم هوایی اوکراین به ترافیکی منجر شد که با انحراف از مسیر و زمان, پرواز طولانی تر خودش باعث انتشار ۱۸ میلیون تن CO2 (۱۲٪ عدد ثبت شده) شد.

آب، ابزار جنگ و قربانی جنگ

نویسندگان با استناد به داده‌ها توضیح می‌دهند که آب و به‌ویژه دسترسی به منابع آب شیرین، عملاً همیشه دلیلی برای درگیری بوده است. کنترل منابع آب می‌تواند باعث جنگ شود، در حالیکه خود آب نیز می‌تواند به‌عنوان یک سلاح، مورد استفاده قرار گیرد. از پروژه گاه شمار درگیری آب نشان می‌دهد که چطور حتی این درگیری‌ها در مناطق به ظاهر در صلح نیز رو به گسترش است. در کشورهایی مانند ایران مدیریت و کنترل آب توسط نهادهای نظامی اغلب ابزار فشار و تعیین رشد و توسعه سرزمینی و حتی تعیین کننده شیب جمعیت است. موضوعی که در مناطق مرزی و حوضه آبی زاگرس پر تنش‌تر است.

عملیات نظامی، مستقیم یا غیرمستقیم، باعث تخریب همه چیز شده است: قطع آب و سیستم‌های تصفیه، آلودگی آب با مهمات نظامی، آسیب به سدها، آلودگی باکتریولوژیک، نیروگاه‌های برق آبی منفجر شده، سیلاب‌های آلوده از پساب‌های معادن. در مناطقی که بیشتر تحت تأثیر درگیری قرار گرفته‌اند این آثار مخرب بیشتر است و امکان تغییر آن در زمان سخت‌تر.

استفاده از آب به عنوان سلاح علیه غیرنظامیان طبق قوانین بین المللی ممنوع است. در سال ۲۰۲۲، در واقع، حداقل ۲۲۸ درگیری آب مستند ثبت شد با ۸۷ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۲۱. این توسط مؤسسه اقیانوس آرام که گاهشماری جنگ و جدال برای آب را پایش می‌کند گزارش شده است. حتی در سازمان ملل دسترسی به آب را به‌عنوان یک حق اساسی جهانی به رسمیت می‌شناسد. با این حال، هنوز برای بیش از ۲ میلیارد نفر، حدود یک چهارم جمعیت جهان، دسترسی به آب تضمین نشده است.

سال ۲۰۲۳ و  ۲۰۲۴به بدی سال ۲۰۲۲ بود، تلاش‌ها برای مبارزه با پیامدهای خشکسالی و سایر تغییرات آب و هوایی و همچنین درگیری ها در اوکراین و خاورمیانه افزایش یافت.

سازمان‌های جهانی براساس استفاده، تأثیر یا تأثیرپذیری که آب در درگیری داشته است این طبقه‌بندی را ارائه می‌کنند.

ماشه: آب به‌عنوان محرک یا علت اصلی درگیری باشد، یا علت زمینه‌ای تنش مداوم که به گسترش درگیری کمک می‌کند، در مواردی که اختلاف بر سر کنترل آب یا سیستم‌های آبی یا دسترسی اقتصادی یا فیزیکی به آب، یا کمبود آب وجود دارد آب عامل افزایش خشونت می‌شود.

سلاح: آب به عنوان یک سلاح درگیری عمل کند، که در آن منابع آب یا خود سیستم‌های آبی به عنوان ابزار یا سلاح در یک درگیری خشونت‌آمیز استفاده شود.

تلفات: منابع آب یا سیستم‌های آبی به‌عنوان قربانی درگیری تخریب یا آلوده شود، که در آن منابع آب یا سیستم‌های آبی، تلفات عمدی یا تصادفی یا هدف جنگ و خشونت منطقه‌ای هستند.

در این یادداشت بیشتر دو سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است اما تنها در اوایل سال ۲۰۲۲، حملات به منابع آب در یمن، عراق و سوریه باعث ۷۴ حادثه شد. 

خاک و جنگل‌ها، قربانیان آتش و مین

به گفته محققان، ۳۰ درصد اوکراین مملو از مین و مهمات منفجر نشده است. خاک در بخش‌های زیادی به‌شدت با خطرناک‌ترین عناصر موجود در مهمات، برخی فلزات سنگین مانند TNT، جیوه، آرسنیک و کادمیوم وجود دارد آلوده است که سرطان‌زا هستند. به گفته وزارت حفاظت از محیط زیست اوکراین، ۳۰ درصد از مناطق حفاظت شده این کشور، حدود ۳ میلیون هکتار از جنگل‌ها، تالاب‌ها و محیط‌های طبیعی، بمباران، آلوده یا تحت تاثیر مانورهای نظامی قرار گرفته اند و ده‌ها سال برای جبران این خسارات و رفع آلودگی‌ها زمان نیاز است. آلودگی حاصل از جنگ اوکراین حتی دانوب را در نقاط مختلفی به‌شدت آلوده کرده و باعث جنگلی حریم این رود را از بین برده است.

در ایران هنوز سهام درگیری‌ها و مانورهای نظامی در آتش‌سوزی‌های جنگل‌های زاگرس به روشنی مشخص نیست‌ اما این روند افزایش آتش‌سوزی‌ها با فقر و افزایش تنش‌های مرزی رابطه مستقیم دارد. مین‌های مانده از جنگ ایران و عراق در تالاب‌ها و جنگل‌ها و حتی بخش‌هایی از سکونتگاه‌های روستایی را ناامن کرده است. جنگ‌ها در یک فاصله یک قاره نیز می‌توانند باعث تخریب شوند. افزایش جنگ و درگیری در اوکراین و روسیه تولید دانه روغنی آفتابگردان را در جهان با مشکلات جدی مواجه کرد و این در کشورهایی که قوانین بازدارنده در استفاده از روغن پالم نداشتند باعث افزایش استفاده از این محصول شد و گسترش بازار، جنگل‌روبی در کشورهایی مانند اندونزی و مالزی و گواتمالا را با هدف کشت بیشتر پالم افزایش داد. 

مهاجرت و آوارگی

تغییرات آب و هوایی مردم را به مهاجرت سوق می‌دهد و این امر باعث ایجاد درگیری‌ها و بی‌ثباتی سیاسی در منطقه می‌شود. یادداشت‌های زیادی با اشاره به منطقه خلیج بنگال اشاره دارد که شامل هند، تایلند، بنگلادش و میانمار می‌شود، که بیشتر آنها توسط نظامیان نظامی اداره می‌شوند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که هم افزایی جنگ و تغییر اقلیم مسئول جابجایی کل گروه های جمعیتی در این منطقه هستند. 

فاجعه انسانی تأثیرات شدیدی بر وضعیت جنگل‌داری در داخل و خارج از مرز داشته است. خانواده‌های ساکن کمپ‌های پناهندگان در این مناطق روزانه حدود ۲۲۵۰ تن چوب را فقط برای پخت و پز می‌سوزانند. جنگل‌زدایی که تا به امروز شاهد ناپدید شدن ۷ هزار هکتار از جنگل های میانبار بوده است که این سهم زیادی در بروز سیل و بلایا دارد. فائو بسیار در تلاش است تا هزاران درخت در این مناطق درگیر جنگ بکارد و گروه‌هایی در تلاش‌اند تا سیلندرهای گاز را بین پناهجویان ساکن در مناطق جنگلی توزیع کنند تا دیگر درختانی را که برای مهار بارندگی و سیل و حفظ تنوع زیستی ضروری است، قطع نکنند.

مجموعه این خسارات, تاثیرات مستقیم و غیرمستقیم بر حیات همه زیستمندان می‌گذارد و امنیت غذایی و زندگی را تهدید می‌کند. در مجموعه این خسارات بخش مهمی حتی قابل محاسبه نیست. 

مثال اوکراین هزینه‌های هنگفت مرتبط با ویرانی‌های ناشی از جنگ‌ها را نشان می‌دهد. بر اساس این آخرین تجزیه و تحلیل، در اوکراین خسارت زیست محیطی بیش از ۵۶٬۴ میلیارد دلار (۵۲ میلیارد یورو) برآورد شده است.

 همزمان جنگ علیه فعالین و روزنامه‌نگاران محیط زیست نیز ادامه دارد. گزارش‌گر رصد کنشگری محیط‌ زیستی در جهان تلاش علیه فعالین و روزنامه‌نگاران محیط زیست را یک جنگ جهانی علیه کنشگران می‌دانند.

سالی خونین با ۱۹۷ کشته در جهان، به‌طور متوسط ​​هر دو روز یک نفر ۸۵ درصد از قتل‌ها در سال ۲۰۲۳ در آمریکای لاتین رخ داده است، که همیشه قاره‌ای بوده است با بیشترین تعداد فعالان کشته شده. همزمان قاچاق حیات وحش و چوب در آن بعد از قاچاق مواد مخدر بیشترین درآمد را دارد.

محیط زیست و منابع طبیعی هم موضوع جنگ است و هم صحنه جنگ. قربانیان جنگ در سایه ویرانی منابع طبیعی و از دست رفتن امکان بازیابی زندگی می‌کوچند و آوارگی و ویرانی به سرنوشت سرزمین‌های در سایه جنگ مانده بدل می‌گردد.