سرانه بی‌سر و ته مطالعه در ایران

بدون شک تاثیر دارد. کتاب هرچقدر هم مهم باشد، نان و آب و مسکن نمی‌شود! تازه آدم برای اینکه بتواند درست و حسابی مطالعه کند باید یک سرپناه و درآمدی داشته باشد که حداقل از گرسنگی تلف نشود. من خودم قبلاً هر سه چهار روز یک بار اینجا می‌آمدم و چندتا کتاب می‌گرفتم، الان سه هفته یک بار هم نمی‌آیم، خیلی وقت‌ها هم بدون خرید بیرون می‌روم. حقیقتاً نمی‌توانم بخرم. برای جبرانش پی‌دی‌اف بعضی از کتاب‌ها را رایگان دانلود می‌کنم.

گرانی کتاب روی خرید آن تاثیر دارد و اما همیشه باعث نمی‌شود که آدم کتاب نخواند. این درست که قیمت کتاب بالاست ولی راه‌های مختلفی برای تهیه آن وجود دارد. الان  سایت‌ها و کانال‌های تلگرامی زیادی رایگان پی‌دی‌اف کتاب‌ها را می‌گذارند، می‌شود آن‌ها را خواند. هرچند لذت کتاب چاپی را ندارد، ولی درهرصورت کتاب است و می‌شود مطالعه‌اش کرد. فارغ از مشکلات اقتصادی که فرصتی برای کتاب خواندن باقی نگذاشته است، به نظر من مشکل اصلی در حکومت ریشه دارد. جمهوری اسلامی کاری کرده که ارزش کتاب و نویسنده پایین بیاید. وقتی نویسنده‌ها ارزش‌شان را از دست می‌دهند مردم هم سمتشان نمی‌روند. مثلاً وقتی می‌بینند یک نویسنده حتی نمی‌تواند شکم خودش را سیرکند، دیگه به حرف‌ها و نوشته‌هاش هم اعتمادی ندارند. این خیلی مهم است که‌شان و شخصیت نویسنده حفظ شود. در این حکومت، نویسنده یا باید مجیزه‌گوی نظام باشد یا باید بی‌شأن شود. وقتی هم آن ارزش را از دست می‌دهد از اثرش استقبالی نمی‌شود.

مراکز نظرسنجی در ایران مستقم و غیرمستقیم به نهادهای دولتی وابسته هستند، بنابراین آمار دقیق و شفافی را اعلام نمی‌کنند. مطالعه، متغیرها و شاخص‌های گوناگونی دارد، خواندن هر نوشته‌ای مطالعه نیست. در طول شبانه‌روز شاید صدها پست در شبکه‌های اجتماعی خوانده شود، یا یک آدم معتقد روزانه چندین صفحه قرآن و دعا بخواند، اما اینها شامل مطالعه نمی‌شوند. خیلی از مراکز دولتی برای نشان دادن آمار بالای مطالعه در ایران این موارد را هم لحاظ می‌کنند، وگرنه همه به خوبی می‌دانیم سرانۀ مطالعه در کشور پایین است. خیلی از خانواده‌ها حتی یک کتاب غیردرسی هم در خانه ندارند. البته نمی‌شود مشکل را انداخت گردن مردم. متاسفانه وضعیت اقتصادی و هزار جور مشکلی که برای مردم وجود دارد، سد راه کتاب‌خوانی هم می‌شود. حتی اگر قیمت کتاب پایین بیاید باز احتمال بالا رفتن سرانه مطالعه مثل ژاپن، انگلیس یا کشورهای دیگر کم است، چون ما با مشکلات دیگری هم دست و پنجه نرم می‌کنیم. سانسور و بی‌ارزش کردن حرمت نوشتار و نویسنده می‌تواند دو تا از این دلایل باشند.

سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی در این سال‌ها نه تنها مردم را از مطالعۀ عمیق دور کرده بلکه به سمت کتاب‌های زرد هم سوق داده است. وقتی در مدرسه و دانشگاه آثار شریعتی و مطهری و خمینی به جای صادق‌ هدایت‌ها و شاملوها و ساعدی‌ها تدریس می‌شود، معلوم است مخاطب دُگم یا در بهترین حالت سطحی را پرورش خواهیم داد. این نوع مخاطب در جامعه تکثیر می‌شود که بعدها از میانشان نویسنده هم به وجود می‌آید و این چرخه مدام شبیه خودش را تولید می‌کند. سانسور فقط نویسندۀ متفکر را حذف نمی‌کند بلکه نویسنده و خواننده‌های سطحی را هم به وجود می‌آورد.»

هر خواننده‌ای برای دست یافتن به دانش و اطلاعات و یا حداقل سرگرمی مطالعه می‌کند. وقتی بفهمد بخش‌هایی از کتابی که خریده، حذف، تغییر یا به قولی سانسور شده دیگر رغبی به مطالعۀ آن نشان نمی‌دهد، چون فکر می‌کند وقتش را تلف می‌کند. به همین دلیل هم مردم سمت کتاب‌های افستی می‌روند که فکر می‌کنند سانسور ندارد و بدون سازوکارهای دولتی چاپ شده است. از طرف دیگر، همین محدود کردن و کم و زیاد کردن‌های کتاب، میل نویسنده به انتشار اثر را کم می‌کند. هیچ نویسنده‌ای نمی‌خواهد حرف‌هایش سانسور شود. بعضی وقت‌ها تعداد موارد ممیزی آنقدر زیاد است که یک کتاب ۲۰۰ صفحه‌ای، می‌شود ۱۰۰-۱۵۰ صفحه. خب کسی با این شرایط اجازه چاپ اثرش را نمی‌دهد. در ایران سانسور حتی گسترده‌تر از این هم است. مثلاً بعضی از نویسنده‌ها کلاً مجوز نشر نمی‌گیرند، به یک معنا اسمشان در لیست سیاه است. همین منع‌کردن‌ها، عرصه را بر نویسنده‌های طراز اول و خواننده‌دار تنگ می‌کند و در نتیجه آمار خرید و مطالعه کتاب هم پایین می‌آید.

کتاب "دفاع از جامعه باز" نوشته‌ی جورج سوروس را پیش از شیوع کرونا ترجمه کردم که توسط وزارت ارشاد دولت روحانی رد شد، بدون این‌که کلمه‌ای قابل سانسور داشته باشد.

برخلاف بعضی از نویسنده‌ها بنده معتقدم سانسور خلاقیت نویسنده را کور می‌کند، او را بی‌میل و بی‌رغبت و عقیم می‌سازد. جامعه‌ای که با سانسور روبروست متاسفانه نمی‌تواند درک درستی از مفاهیم و کلمات داشته باشد. وقتی همه چیز تحت نظارت است، مفاهیم و کلمات هم معنای واقعی خودشان را از دست می‌دهند. برای من فقط میزان افزایش سرانه مطالعه اهمیت ندارد، چون اولاً این یک شاخص میانگینی است، یعنی با نظرسنجی از تعدادی مشخص یک نتیجه را بر همه تعمیم می‌دهند، دوماً شاید خیلی‌ها مطالعه بکنند ولی آثاری را بخوانند که به جای بالابردن سطح تعمق و تفکر، آنها را سطحی و خام بار بیاورد، مثل خواندن همین کتاب‌های روانشناسی زرد و مدیریت‌ زرد و... که متاسفانه خریدار زیادی هم دارند. بحث من بیشتر بر چه چیز خواندن است. سیاست‌های فرهنگی جمهوری اسلامی در این سال‌ها نه تنها مردم را از مطالعۀ عمیق دور کرده بلکه به سمت کتاب‌های زرد هم سوق داده است. وقتی در مدرسه و دانشگاه آثار شریعتی و مطهری و خمینی به جای صادق‌ هدایت‌ها و شاملوها و ساعدی‌ها تدریس می‌شود، معلوم است مخاطب دُگم یا در بهترین حالت سطحی را پرورش خواهیم داد. این نوع مخاطب در جامعه تکثیر می‌شود که بعدها از میانشان نویسنده هم به وجود می‌آید. نویسنده‌ای که فقط می‌نویسند بدون اینکه تعهد یا تعمقی در کارش باشد. و این چرخه مدام شبیه خودش را تولید می‌کند. مشکل دقیقاً اینجاست: سانسور فقط نویسندۀ متفکر را حذف نمی‌کند بلکه نویسنده و خواننده‌های سطحی را هم به وجود می‌آورد.