حمله به آرامگاه «استر و مردخای»: تعرض به میراث تاریخی و به حقوق اقلیت‌ها

هفته گذشته فیلم کوتاهی در شبکه‌های مجازی منتشر شد که چند ناشناس موتورسوار را در بامداد سه‌شنبه ۱۴ فروردین ۱۴۰۳ در اطراف محوطه آرامگاه تاریخی «اِستِر و مُردخای» در همدان نشان می‌داد. این افراد که چهره‌شان مشخص نبود، مقابل مقبره ایستادند و با پرتاب مواد آتش‌زا و کوکتل‌مولوتوف به داخل محوطه، آن‌جا را به آتش کشیدند.

آرامگاه تاریخی «اِستِر و مُردخای» بقعه‌ای یهودی و یکی از مهم‌ترین زیارتگاه‌های یهودیان ایران و جهان است که در مرکز شهر همدان واقع شده و بر اساس روایاتی قدیمی، مدفن دو شخصیت یهودی به نام‌های اِستِر و مُردخای است. این مکان که در فهرست آثار ملی و میراث فرهنگی ثبت شده، نقش مهمی در شکل‌گیری و تداوم حضور جامعه یهودی در همدان داشته است. پس از حمله به آرامگاه توسط اشخاصی که هویت آن‌ها پوشیده مانده است، معاون اداره‌کل میراث فرهنگی در استان همدان اعلام کرد که در پی پرتاب مواد آتش‌زا خوشبختانه آسیبی به این بنا نرسیده است.

این حمله در حالی اتفاق افتاد که ۱۳ فروردین کنسولگری ایران در دمشق مورد حمله هوایی (منتسب به اسرائیل) قرار گرفت و هفت تن از فرماندهان و افسران سپاه پاسداران کشته شدند. سران حکومت اسلامی ایران نیز در گفته‌هایشان اسرائیل و آمریکا را تهدید کردند. حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران، در سخنرانی‌اش در روز قدس (۱۷فروردین) از دولت اسرائیل به  عنوان «اتاق مراقبت‌های ویژه سیاسی و امنیتی و روانی آمریکا و دستگاه تنفسی مصنوعی غرب» یاد کرد که در صورت برداشته شدن، به پایان «حیات این موجود نباتی» می‌انجامد و گفت این اقدام بی‌پاسخ نخواهد ماند. محمد باقری، رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح نیز یادآوری کرد که «نوع، تدبیر، طرح و نقشه عملیات» را جمهوری اسلامی تعیین می‌کند و برخی امامان جمله از جمله احمد علم الهدی هم یک صدا گفتند که «در مجازات دشمن نباید شتاب‌زده» عمل کرد.

آرامگاه تاریخی «اِستِر و مُردخای»

آرامگاه «اِستِر و مُردخای» یکی از مهم‌ترین آثار میراث فرهنگی ایران است که نقطه اشتراک ادیان ابراهیمی به شمار می‌رود. این مقبره که در دوران ساسانی و اسلامی ساخته شده است.

بیشترین اجزای تشکیل دهنده بنای چهارگوش آرامگاه استر و مردخای از سنگ و آجر است. سبک معماری استفاده شده در بنای این زیارتگاه، معماری اسلامی متعلق به قرن هفتم هجری است و توسط ارغنون شاه مغول در قرن هفتم هجری ساخته شده است. در ورودی درب اصلی این زیارتگاه، یک در کوچک ساخته شده از سنگ وجود دارد که به وسیله کلون باز و بسته شده و از آنجا می‌توان وارد قسمت اصلی آرامگاه شد.

دقیقاً در قسمت وسط بنای چهارگوش اصلی این زیارتگاه، دو مقبره متعلق به استر و مردخای قرار دارد. تابوت این دو مقبره، صندوق‌هایی ارزشمند هستند که متن روی آنها با زبان عبری حک شده است. در آرامگاه استر و مردخای همدان، یک جلد از کتاب تورات هم وجود داشت که بر روی پوست آهو نوشته شده بود. این کتاب هم‌اکنون در موزه سازمان فرهنگی هنری همدان نگهداری می‌شود.

آرامگاه تاریخی «اِستِر و مُردخای» با همه اهمیت و ارزش ملی و فرهنگی‌اش، پیش از این نیز شاهد تجمعاتی حکومتی بوده است. غروب ۵ فروردین سال جاری، همزمان با مناسبت جشن پوریم (جشنی که به نجات یهودیان ایران در زمان اَخَشوِرُش یا خشایارشاه باز می‌گردد)، عده‌ای از طرفداران حکومت در مقابل این آرامگاه جمع شدند و با سر دادن شعار «حیدر حیدر» پرچم اسرائیل ر آتش زدند. این گروه در اعتراض به بمباران بیمارستان شفا در غزه از سوی نیروهای دولت اسرائیل و محاصره آن‌جا به همراه بیماران و کادر پزشکی، درمانی و خبرنگارانش به این اقدام دست زده بودند.

در آذر ۱۳۸۹ نیز گروهی از اعضای بسیج دانشگاه بوعلی‌سینای همدان در مقابل این بنا جمع شده و تهدید کرده بودند که در صورت آسیب‌دیدن نخستین قبله مسلمانان یعنی مسجدالاقصی در اورشلیم، زیارتگاه «اِستِر و مُردخای» را ویران خواهند کرد. آنان پروژه‌های عمرانی و باستان‌شناسی در اطراف مسجدالاقصی را محکوم کردند و ضمن ملعون نامیدن قدیسان خفته در این آرامگاه، از مردم برای حمایت و هجوم به این آرامگاه دعوت کردند و سپس تابلو زیارتگاه را کندند. عده‌ای از مسلمانان بر این باورند که دولت اسرائیل به قصد تخریب این مکان مذهبی دست به کار ساخت‌و ساز در داخل و اطراف بخش قدیمی بیت‌المقدس شده است.

در مجموع با توجه به سابقه حمله به این اثر تاریخی در همدان و با توجه به این نکته مهم که آرامگاه استر و مردخای همدان بعد از بیت‌المقدس دومین زیارتگاه با ارزش یهودیان محسوب می‌شود، می‌توان گفت افراد حکومتی یا نزدیکان به آنان با این آرامگاه تاریخی به مثابه گروگان در برابر مسجد‌الاقصی رفتار می‌کنند و مایه تعجب نیست که در جریان این تجمع‌های خشونت‌آمیز، پلیس و نیروهای انتظامی دخالت نکرده‌اند. اما دوستداران و محافظان میراث فرهنگی هر بار پس از تجمع و تهدید این بنا به حمله و تخریب، چنین رفتارها و تجاوز به حریم آثار باستانی و ویران کردن ابنیه تاریخی در میانه دعوای سیاسی دولت‌ها را محکوم کرده و به اعتراض برخاسته‌اند.

استر و مردخای، دو شخصیت با سویه‌های افسانه‌ای

سرگذشت استر و مردخای یکی از مناقشه‌برانگیزترین داستان‌های کتب عهدعتیق است.

شرح این داستان نخستین بار در سفرنامه بنیامین تودلا، جهانگرد، بازرگان و خاخام یهودی اهل نابارای اسپانیا آمده که در سال ۱۰۶۷ میلادی از همدان دیدن کرده بود. در اشعار شاهین شیرازی، شاعر یهودی ایرانی متعلق به سده ۱۴ میلادی نیز از رویاهای استر و مردخای یهودی، رفتن ایشان به همدان و درگذشت این دو در آن مکان سخن به میان آمده؛ همچنین در آثار نویسندگانی از سده‌های ۱۹ و ۲۰ میلادی که از همدان بازدید کرده‌اند، به بخش‌هایی از داستان این دو قدیس اشاره شده است (مقاله دائرةالمعارف ایرانیکا).

بر اساس روایات و ترجمه‌هایی که اندک تفاوت‌هایی دارند، داستان استر و مردخای از این قرار است که خشایارشاه هخامنشی هنگام مستی و با مشاوره مردخای، همسرش را که از حضور در مهمانی او خودداری کرده بود، از دربار می‌رانَد و از میان زیبارویان و باکرگان، با دختری یهودی از اهالی شوش (استر، که به توصیه پسرعمویش مردخای، هویت و تبار خود را پنهان کرده) ازدواج می‌کند؛ دختری از بازماندگان یهودیان مهاجر که پس از فتح اورشلیم به‌دست پادشاه بابل به‌عنوان برده به آن قلمرو کوچانده شده بودند.

پس از این ازدواج، ‌هامان (ساتراپ و استاندار دربار هخامنشی) کینه یهودیان را به دل می‌گیرد و به قید قرعه، روزی را انتخاب می‌کند تا یهودیان را قتل‌عام کنند. مردخای که بیمناک شده، شاه را باخبر می‌کند و از استر می‌خواهد به هویت خود نزد خشایارشاه اعتراف کند و آنگاه به دستور شاه، ۷۷ هزار تن از مخالفان یهودیان (از جمله هامان) در امپراطوری هخامنشی کشته می‌شوند. «جشن پوریم» (زبان عبری به معنی قرعه) یکی از مراسم یهودیان است که در ماه فوریه یا مارس برگزار می‌شود و به روایتی، به داستان نجات یهودیان ایران ارتباط دارد.

در تورات عهدعتیق به پیامبری مردخای اشاره نشده، اما تلمود یا تورات شفاهی او را پیامبری می‌داند که در زمان پادشاهی داریوش به نبوت رسیده است.

نام مردخای در نامه‌ها و لوح‌هایی به خط آرامی نیز دیده می‌شود که نخستین بار در ۱۹۰۴ میلادی در انگلستان و سپس ازموزه برلین سردرآوردند.

برخی اما «کتاب استر» را نه روایت‌هایی تاریخی، بلکه رمانی تاریخی نامیده‌اند که از نظر زمانی و مکانی، جغرافیای رویدادها، اسامی شخصیت‌ها و آداب و رسوم، اشتباهات و تناقضاتی با واقعیت دارد. مارتین لوتر، بنیانگذار مذهب پروتستان بشدت از «کتاب استر» انتقاد کرده و برخی از پژوهشگران نیز «جشن پوریم» را نه ریشه واقعی یک جشن یهودی، بلکه متاثر از اساطیر بابلی یا جشن‌های ایرانی، (مثلا «مُغ‌کشی» یا «نوروز») می‌پندارند. دانشنامه ایرانیکا در نوشتار مربوط به عید پوریم، حقیقت تاریخی این واقعه در کتاب مقدس را به چالش کشیده و در کتاب مقدس چاپ دانشگاه آکسفورد، استر به عنوان شخصیتی تاریخی به زیر سئوال رفته است.

همچنین بعضی از مفسران تورات، استر را ایرانی‌تبار، و عده‌ای او را از نژاد قبیله بنیامین (فرزند یعقوب و برادر یوسف) دانسته‌اند. عده‌ای هم مضمون این داستان را پر از توطئه و دسیسه در دربار و فساد اخلاق در روابط درباریان دانسته‌اند که با چهره قدیس‌گونه‌ این دو تن همخوانی ندارد.

امروز در اسرائیل نیز برخی از راست‌های افراطی «کتاب استر» را نشان کین‌خواهی ایرانیان از یهودیان می‌دانند. نتانیاهو نیز آن را دلیل دشمنی بی‌دلیل ایرانیان نسبت به یهودیان در طول تاریخ معرفی کرده است.

داستان استر، دستمایه آثار هنری و ادبی متعددی قرارگرفته و هنرمندانی از جمله میکل آنژ و رامبراند چندین تابلوی نقاشی معروف براساس آن کشیده‌اند.

بقعه تاریخی آرامگاه این دو شخصیت در همدان از آذر ۱۳۱۶ در فهرست آثار ملی و میراث فرهنگی ایران ثبت شده است.