نمایشگاه کتاب فرانکفورت: هوش مصنوعی، چالشی برای صنعت نشر

نمایشگاه کتاب فرانکفورت مهم‌ترین و بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب در کشورهای غربی و محلی برای دیدار و گفت‌وگوی دست‌اندرکاران صنعت نشر درباره چالش‌های پیش روست. در هفتاد و ششمین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت (از ۱۶ تا ۲۰ اکتبر) یکی از مهم‌ترین موضوعات هوش مصنوعی است.

دستاوردهای هوش مصنوعی در زمینه ترجمه هوشمند متن‌های ادبی، تهیه داستان‌های مصور، گزارش‌نویسی، تبدیل مصاحبه به مقاله و برعکس به تهدیدی برای بسیاری از حرفه‌های ادبی بدل شده است. به نظر می‌رسد که چالش‌های حقوقی بسیاری در زمینه به‌کارگیری هوش مصنوعی وجود دارد که برخی از این چالش‌ها در نمایشگاه کتاب فرانکفورت به بحث گذاشته می‌شود.

پرسش‌ها و چالش‌های بزرگی که دنیای ادبی را درگیر می‌کند این است که صاحب متن کیست و چه کسی می‌تواند آن را بفروشد؟ آیا مرز بین نویسندگان و دستگاه‌های متن‌نویس از بین خواهد رفت؟ هوش مصنوعی چه چیزی را می‌تواند انجام دهد – آیا حرفه‌ نویسندگی منسوخ خواهد شد؟ آیا انسان‌ها صرفاً به ابزاری برای اصلاح و ویرایش اشتباهات هوش مصنوعی فرومی‌کاهند؟

 سفری دور و دراز در پیش است

اجازه دهید که چندان بدبین نباشیم. هوش مصنوعی امکانی هم برای ترجمه آثار ادبی از فارسی به سایر زبان‌ها در اختیار مترجمان کارآزموده قرار می‌دهد. حتی اکنون هم سیستم‌های هوشمند و متکاملی وجود دارند که می‌توانند متن‌های نه چندان پیچیده را از فارسی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسه تبدیل کنند. اگر مبنا را بر اطلاع‌رسانی بگذاریم و نه الزاماً غنای ادبی، هوش مصنوعی ممکن است به یکی از مهم‌ترین چالش‌های ادبیات معاصر ایران که همانا ترجمه است پایان دهد. یکی از اهداف نشر پیام در آلمان تبادل فرهنکی بین غرب و شرق است. جلال رستمی گوران، مدیر انتشارات پیام و برنده جایزه کتابفروشان آلمان در سال ۲۰۲۱ درباره نقشی که هوش مصنوعی می‌تواند در ترجمه متن‌هایی که به درک فرهنگی متقابل و به یک معنا همسان‌سازی سبک‌های زندگی کمک کند می‌گوید:

او سپس در ادامه می‌افزاید که ابزارهایی مانند هوش مصنوعی ممکن است تسهیل‌کننده چنین سفرهایی باشند:

مدیریت هوش مصنوعی

مدیریت هوش مصنوعی هنوز غیرقانونی است. بسیاری از نویسندگان مطرح غربی، کسانی مانند مارگارت اتوود، جان گریشام و جاناتان فرانسن به خلا قانونی درباره هوش مصنوعی معترض‌اند. لنا فالکن‌هاگن، رئیس انجمن نویسندگان آلمان، در یک میزگرد نبود قوانین شفاف در زمینه به‌کارگیری هوش مصنوعی در صنعت نشر را «رسوایی در زمینه حق تکثیر در بالاترین سطح» خوانده است.

حق نشر، حقِ تکثیر یا کپی‌رایت به مجموعه‌ای از حقوق انحصاری گفته می‌شود که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. کنوانسیون برن که بر اجرای قانون کپی‌رایت نظارت دارد، کشورهای امضاکننده معاهده را ملزم می‌کند که آثار پدیدآورندگان سایر کشورهای امضاکننده را هم‌چون آثار پدیدآورندگان تبعه خود مورد حمایت کپی‌رایت قرار دهند. هوش مصنوعی در حال حاضر از مالکیت معنوی بهره‌برداری می‌کند. بنابراین می‌بایست قانون کپی‌رایت را گسترش داد. اتحادیه اروپا فعلا در حال بررسی این موضوع است. اما تجربه نشان داده که هرگاه دولت‌ها در این سطح دست به تنظیم‌گری زده‌اند، یک گام به سمت انحصاری شدن فرهنگ برداشته‌‌اند.

جنبش فرهنگ آزاد یک جنبش اجتماعی است که آزادی توزیع آثار خلاق از طریق اینترنت و سایر رسانه‌ها را ترویج می‌کند. این جنبش به قوانین بسیار محدودکننده حق چاپ اعتراض دارد. بسیاری از اعضا استدلال می‌کنند که چنین قوانینی مانع خلاقیت می‌شوند، بنابراین از این سیستم به عنوان «فرهنگ مجوز» یاد می‌کنند. «جنبش نرم‌افزار آزاد» که استفاده از نرم‌افزارها را به عنوان بخشی از آزادی بیان درک می‌کند، «جنبش دسترسی به دانش»، و «جنبش کپی‌لفت» همگی در تلاش‌اند که مانع از انحصاری شدن فرهنگ عمومی شوند.

در حال حاضر نویسندگان غربی می‌توانند به دولت‌های متبوع خود اعلام کنند که مایل‌اند آثارشان در برابر هوش مصنوعی محافظت شود. بورس ناشران و کتابفرشان آلمان برنامه ویژه‌ای را در این زمینه در نمایشگاه کتاب فرانکفورت تدارک دیده است. فلوریان ریلینگ، پژوهشگر و وکیل که با مالکیت معنوی سر و کار دارد، از ایده‌ «جامعه جمع‌آوری» حمایت می‌کند. بر اساس این طرح اگر نویسندگان اجازه دهند هوش مصنوعی از آثارشان استفاده کند، می‌توانند سود ببرند. علاوه بر آن، صنعت نشر در حال حاضر نگران این سوال است که چگونه می‌توان از متون تولید شده با هوش مصنوعی استفاده کرد؟ در حال حاضر کتاب‌های تخصصی وجود دارد که هوش مصنوعی آن‌ها را نوشته است. بر اساس قوانین موجود اگر کتابی که صرفاً با هوش مصنوعی تولید شده است را وارد بازار کنید، حق استفاده انحصاری ندارید. این بدان معناست که روز بعد ناشر دیگری می‌تواند دقیقاً همان کتاب را وارد بازار کند. جلال رستمی گوران می‌گوید:

گوران در ادامه به گستردگی دامنه هوش مصنوعی در نشر کتاب اشاره می‌کند و می‌گوید:

نویسنده کیست؟

یک پرسش کلیدی درباره هوش مصنوعی و کتاب این است که نویسنده متن کیست؟ از نظر قانونی، در این بحث «سطح خلاقیت» را باید در نظر گرفت. جنیفر بکر، پژوهشگر ادبی که در زمینه داستان‌نویسی با هوش مصنوعی تحقیق و تدریس می‌کند، در بررسی‌های خود دریافته است که متن‌های ادبی حاصل از هوش مصنوعی بسیار کلیشه‌ای و سطحی‌اند و در مجموع رمان‌های پیچیده را هنوز نمی‌توان با هوش مصنوعی تولید کرد. بنابراین فعلا نگرانی درباره این مسأله هم موضوعیت ندارد. اما متن‌هایی هم هستند که به طور مشترک تولید شده‌اند. مالکیت اینگونه متن‌ها فاعدتاً باید در فرآیند تولید و میزان مداخله انسان – هوش مصنوعی مشخص شود.

با آغاز عصر روشنگری در غرب و پیدایش صنعت چاپ بود که مالکیت ناشر/نویسنده بر اثر به شکل کنونی مطرح شد. دلایل آن هم بیش از آنکه فرهنگی باشد، به سبب هزینه‌های هنگفت چاپ در آن ایام یک امر اقتصادی بود. باید یادآوری کرد که چنانچه در عصر روشنگری قانون کپی‌‌رایت در مفهوم امروزین آن معتبر می‌بود، ممکن بود پروتستانتیسم که بر مبنای تکثیر انجیل مارتین لوتر شکل گرفت و به سلطه کلیسا در معنای قرون وسطایی آن پایان داد، هرگز اتفاق نمی‌افتاد. اکنون هم همچنان نگرانی مشابهی وجود دارد: آیا سیاست‌های تنظیم‌گرانه هوش مصنوعی، جنوب جهان را از دسترسی به اطلاعات محروم می‌کند؟

نمایشگاه کتاب فرانکفورت درباره این موضوع سکوت می‌کند.