در جنگل نور و سایه‌ها

آیا باید در میان اخبار جنگ، تخریب محیط‌ زیست و ناآرامی‌های اجتماعی به هنر اهمیت داد؟ در چنین زمان‌هایی ممکن است به ارزش زیبایی شک کنیم، اما آثاری مانند آنچه خسرو وهابی خلق کرده، ما را ترغیب می‌کنند که به زیبایی پایبند باشیم. نمایشگاه او با عنوان «جنگل من»، که با همکاری شهرداری سانجاک تپه در استانبول برگزار شد، نمونه‌ای قدرتمند از اهمیت هنر، نه حتی در دوران پرآشوب، بلکه به‌ ویژه در چنین زمان‌هایی است. 

هنر در سایه آشوب

فیلسوفانی مانند تئودور آدورنو و ایلین اسکری درباره نقش هنر در مواجهه با رنج انسانی بحث کرده‌اند. جمله معروف آدورنو که «نوشتن شعر پس از آشویتس بربریت است»(۲۰۰۳) این مسئله را مطرح می‌کند:

چگونه هنر، که ذاتاً یک تلاش ذهنی و زیباشناختی است، می‌تواند در برابر وحشت‌های نظام‌مند از خود دفاع کند؟

اسکری اما از زاویه ای کاملا متضاد می نگرد و پیشنهاد می‌دهد که زیبایی و عدالت ارتباط عمیقی دارند؛ زیبایی، با تأیید زندگی، ظرفیت ما را برای امید و تصور عدالت تقویت می‌کند.(۱۹۹۹)

آثار خسرو وهابی دقیقاً در چارچوب دیدگاه اسکری جای می‌گیرند. خسرو وهابی در سال ۱۹۸۲ در مبارک‌آباد ایران به دنیا آمده است. ارتباطش با طبیعت و بازی نور و سایه‌ها بازتاب‌دهنده تجربه‌ی شخصی و جهانی او است. در عکس‌های وهابی، درختان و پایداری‌شان به استعاره‌ای برای استقامت و هماهنگی تبدیل می‌شوند. در مواجهه با آشوب‌های زندگی، هنر او به ما یادآوری می‌کند که باید به زیبایی بپردازیم؛ نه به‌عنوان فراری از ناامیدی، بلکه به‌عنوان وزنه‌ای مقابل آن.

در میان سایه‌ها: فلسفه‌ای زیبایی‌شناسانه

در «جنگل من»، وهابی آثاری را به نمایش می‌گذارد که بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۳ در استانبول خلق شده‌اند و بازی نور و سایه را از لنزی شکل‌گرفته با خاطرات کودکی از جنگل‌ها و طبیعت اطراف به تصویر می‌کشند. استفاده او از عکاسی سیاه‌ و سفید، بر بافت و فرم تأکید می‌کند و مخاطب را تشویق می‌کند که نه‌تنها به تضادهای درون تصاویر، بلکه به تضادهای درون خود بیاندیشد.

تعهد وهابی به ظرافت و بیانگری، مفهوم «کاتارسیس» ارسطو را به نمایش می‌گذارد. از طریق لنز او، مخاطب ممکن است اندوه‌های شخصی و جمعی را پردازش کند و همزمان در زیبایی تسکین بیابد. این همان چیزی است که آثار او را عمیقاً خوش‌بینانه می‌کند؛ هنر او ناامیدی را انکار نمی‌کند، بلکه وجود آن را می‌پذیرد و درعین‌حال مسیری برای خروج از آن ارائه می‌دهد.

نقش درختان: طبیعت به‌عنوان نماد و موضوع

در طول تاریخ هنر، درختان نماد زندگی، رشد و همبستگی بوده‌اند. در «جنگل من»، درختان صرفاً موضوع نیستند بلکه روایتگر هستند. همان‌طور که وهابی در بیانیه هنرمندش اشاره می‌کند، آنها تاب‌آوری را به تصویر می‌کشند و در برابر طوفان‌های مدرنیته استوار می‌مانند. در تصاویر او، درختان نه‌تنها با نور طبیعی بلکه با نگاه خلاقانه هنرمند روشن می‌شوند و صحنه‌های معمولی جنگل را به تأملاتی عمیق درباره رابطه انسان با طبیعت تبدیل می‌کنند.

در اینجا، وهابی با ایده‌های اکوفلسفی تیموتی مورتون همسو می‌شود، کسی که پیشنهاد می‌دهد هنر می‌تواند به‌عنوان «اندیشه‌ای زیست‌محیطی» عمل کند تا بحران‌های وجودی عصر آنتروپوسن را به چالش بکشد. با به تصویر کشیدن درختان به‌عنوان موجوداتی هم شکننده و هم پایدار، وهابی مخاطب را مجبور می‌کند به تأثیر خود بر طبیعت بیاندیشد و درعین‌حال قدردانی عمیق‌تری از زیبایی آن داشته باشد.

فرمالیسم: قدرت زیبایی‌شناختی نور و سایه

فرمالیسم، چارچوبی انتقادی با تکیه بر عناصر بصری و ساختاری آثار هنری ، لنزی مفید برای تحلیل «جنگل من» ارائه می‌دهد.

کلمنت گرینبرگ، منتقد برجسته فرمالیست، استدلال می‌کند که «هنر باید خود ارجاع باشد» و ارزش آن در تسلط بر ویژگی‌های خاص رسانه، مانند ترکیب‌بندی، بافت و خط، نهفته است.(۱۹۹۳) تعهد وهابی به عکاسی سیاه‌وسفید این اصل را به نمایش می‌گذارد و جوهره فرم، نور و سایه را برجسته می‌کند.

در «جنگل من»، وهابی با استفاده از تصاویر تک‌ رنگ، حواس‌پرتی‌ها را از بین می‌برد و مخاطب را مجبور می‌کند بر تضادهای رنگی و تعادل ترکیب‌بندی تمرکز کند. بازی شدید نور و سایه، توجه مخاطب را جلب می‌کند و نه‌ تنها جسمیت درختان بلکه مفهوم نمادین آنها را به‌عنوان استعاره‌ای از تاب‌آوری و دوگانگی آشکار می‌سازد. برای مثال، انحنای ظریف شاخه‌ای در برابر پس‌زمینه‌ای تاریک و سایه‌دار، تسلط وهابی بر هماهنگی بصری و توانایی او در برانگیختن طنین احساسی از طریق عناصر فرمالیستی را نشان می‌دهد.

علاوه بر این، استفاده وهابی از سیاه‌وسفید با فلسفه زیبایی‌شناسانه رولان بارت نیز هم‌خوانی دارد. بارت در کتاب «اتاق روشن» عکاسی تک‌ رنگ را به‌عنوان «بازتابی از واقعیت گذشته» توصیف می‌کند.(۱۹۸۰) این بُعد زمانی به صحنه‌های جنگلی وهابی حس جاودانگی می‌بخشد، گویی هر عکس قطعه‌ای از یک خاطره جهانی است که از محدودیت‌های مکان و زمان فراتر می‌رود.

زیبایی‌شناسی زیست‌محیطی: هنر به‌عنوان فراخوانی برای ارتباط با محیط‌ زیست

زیبایی‌شناسی زیست‌ محیطی، چارچوبی مدرن‌تر، بر ارتباط متقابل هنر، اکولوژی و مسئولیت انسانی تأکید دارد. مفهوم «اندیشه زیست‌محیطی» تیموتی مورتون پیشنهاد می‌کند که هنر می‌تواند به‌عنوان ابزاری عمل کند که مرزهای مصنوعی بین انسان‌ها و طبیعت را از بین ببرد و حس هم‌زیستی و مسئولیت‌پذیری ایجاد کند.(۲۰۱۰)

زیبایی‌شناسی زیست‌محیطی رویکردی هنری است که آگاهی اکولوژیکی را در بر می‌گیرد و بر زیبایی و ارتباط متقابل سیستم‌های طبیعی تأکید می‌کند تا تأمل و مسئولیت نسبت به محیط‌زیست را الهام بخشد. این رویکرد از هنر برای برجسته کردن شکنندگی و تاب‌آوری اکوسیستم‌ها استفاده می‌کند و ارتباط عمیق‌تری میان انسان و طبیعت ایجاد می‌کند.

با تمرکز بر جنگل‌ها به‌عنوان یک اکوسیستم نمادین زندگی و هم‌بستگی، وهابی توجه مخاطب را به شکنندگی و زیبایی جهان طبیعی جلب می‌کند. درختان در «جنگل من» به‌عنوان سوژه‌های زیباشناختی و نمادهای اکولوژیکی عمل می‌کنند و بر نیاز فوری به حفظ طبیعت تأکید دارند. پالت سیاه‌وسفید، اگرچه مینیمال است، درام و سنگینی تصویر جنگل را تقویت می‌کند و مخاطب را دعوت می‌کند فراتر از محیط اطراف خود را ببیند و نقش خود را در چارچوب گسترده‌تر اکولوژیکی بررسی کند.

یکی از عناصر زیباشناسی زیست‌محیطی قوی این نمایشگاه، برانگیختن آن چیزی است که مورتون «شبکه» می‌نامد، یا همان تار پیچیده وابستگی متقابل که اکوسیستم‌ها را تعریف می‌کند. توجه دقیق وهابی به جزئیات – خواه در بافت پوست درخت، بازی نور خورشید میان برگ‌ها، یا غیبت آشکار حضور انسان – ارزش ذاتی طبیعت را برجسته می‌کند؛ ارزشی که مستقل از بهره‌برداری یا مداخله انسانی است. نتیجه، نقدی ضمنی بر انسان‌محوری است که مخاطب را ترغیب می‌کند رابطه خود را با محیط‌ زیست از نو تعریف کند.

هم‌افزایی: گفت‌وگویی میان فرم و زمینه

ادغام فرمالیسم و زیبایی‌شناسی زیست‌محیطی، چندبعدی بودن آثار «جنگل من» را آشکار می‌کند. جایی که فرمالیسم بر تسلط فنی و زیبایی‌شناختی آشکار در ترکیب‌بندی‌های وهابی تمرکز دارد، زیبایی‌شناسی زیست‌محیطی اثر را در بسترگفت‌وگوی فوری درباره پایداری محیط‌زیست و همبستگی قرار می‌دهد.

برای مثال، موتیف تکراری نور که از میان تاج‌های انبوه در عکس‌های وهابی به نمایش در می آید، می‌تواند از هر دو دیدگاه تفسیر شود. از منظر فرمالیستی، الگوهای پیچیده‌ای که توسط نور و سایه ایجاد می‌شوند، مهارت فنی و حساسیت زیبایی‌شناختی او را نشان می‌دهند. از دیدگاه زیبایی‌شناسی زیست‌محیطی، این الگوها نماد تاب‌آوری و زیبایی طبیعت هستند، حتی در مواجهه با شهرنشینی و تخریب اکولوژیکی. ترکیب این دیدگاه‌ها، درک عمیق‌تری از هنر وهابی ارائه می‌دهد.

بازگشت به «علی‌رغم»

مانند دوگانگی نور و سایه در آثارش، هنر وهابی نیز دوگانگی احساسات را بازتاب می‌دهد. در زمان‌های آشوب، به‌راحتی می‌توان به ناامیدی تسلیم شد، اما آثار وهابی آن چیزی را پیشنهاد می‌دهند که فیلسوف سورن کی‌یرکگور ممکن است آن را ذهنیت «علی‌رغم» بنامد.(۱۹۸۰) می‌توان بی‌عدالتی را سوگواری کرد و درعین‌حال از زیبایی آرامش‌بخش یک طلوع خورشید یا سایبان جنگل لذت برد. یکی دیگری را نفی نمی‌کند؛ این دیدگاه در تم نمایشگاه تجسم یافته است. از صحنه‌های شاخ و برگ متراکم تا شاخه‌های پراکنده، این آثار مخاطبان را به تأمل در طبیعت چرخه‌ای زندگی دعوت می‌کنند و یادآوری می‌کنند که باززایی حتی پس از سخت‌ترین زمستان‌ها هم رخ می‌دهد.

دعوت به مشاهده، تأمل و اقدام

برای مخاطبان، «جنگل من» چیزی فراتر از لذت بصری ارائه می‌دهد؛ فضایی برای تفکر فراهم می‌کند. بازی نور و سایه نه تنها فرم فیزیکی جنگل بلکه پیچیدگی‌های احساسی زندگی را بازتاب می‌دهد. بازدید کنندگان به تأمل در جایگاه خود در این شبکه وجود دعوت می‌شوند؛ فراخوانی برای مشاهده و تفکر، و همچنین اقدام—چه در حفظ طبیعت، چه در پیگیری عدالت یا پرورش خلاقیت.

از این نظر، آثار وهابی با ایده جان دیویی درباره هنر به‌عنوان تجربه هم‌خوانی دارد. دیویی معتقد بود که زیبایی‌شناسی نه در خود شیء بلکه در تعامل میان هنر و مخاطب نهفته است.(۱۹۳۴) تعامل احساسی و فکری که «جنگل من» ایجاد می‌کند، پلی میان فردیت و جهانی بودن می‌سازد و مخاطبان را ترغیب می‌کند که در «جنگل‌های» خود، علی‌رغم لحظات تاریک زندگی، زیبایی را بیابند.

چرا به هنر خسرو وهابی نیاز داریم؟

در دنیایی که بین فروپاشی محیط‌ زیست و آشفتگی اجتماعی در نوسان است، «جنگل من» وهابی بیانی آرام و در عین حال قدرتمند است که زیبایی هنوز اهمیت دارد. با تکیه بر ریشه‌های ایرانی و تجربیات جهانی‌اش، آثار او مرزهای جغرافیایی و فرهنگی را پشت سر می‌گذارند و همه مخاطبان را دعوت می‌کنند که رابطه خود را با طبیعت، هنر و خویشتن دوباره ارزیابی کنند.

چه برای غرق شدن در بازی پیچیده نور و سایه به نمایشگاه او بروید یا برای یافتن آرامش در میان ناامیدی شخصی، یک چیز مسلم است: «جنگل من» وهابی فقط مجموعه‌ای از تصاویر نیست؛ بلکه یادآوری است از اینکه چرا باید به هنر و زیبایی اهمیت دهیم، حتی در چالش‌برانگیزترین زمان‌ها. چرا که، همان‌طور که خسرو ممکن است بگوید، با توجه به چنین لحظاتی است که اطمینان می‌یابیم تاریکی پیروز نخواهد شد.

منابع:

Website / Instagram