سرنوشت سد خان‌آباد؛ آیا خان‌آباد تسلیم خشکسالی می‌شود؟

سد خان‌آباد، یک سد خاکی در فاصله ۲۵ کیلومتری جنوب شهرستان الیگودرز در استان لرستان، به‌عنوان یکی از منابع آبی حیاتی این منطقه شناخته می‌شود. این سد روی رودخانه اسل‌شاه، یکی از سرشاخه‌های رودخانه دز، ساخته شده و از سال ۱۳۸۶ به بهره‌برداری رسیده است.

هدف اصلی احداث این سد، تأمین آب برای کشاورزی، شرب و همچنین مهیا کردن بستری برای تفریح‌های آبی مانند قایق‌سواری و ماهیگیری بوده است. با افتتاح شبکه آبرسانی سد در سال ۱۳۹۲، بیش از ۱۸۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی پایین‌دست تحت پوشش آبیاری قرار گرفتند.

اما این سد تنها یک سازه آبی نیست؛ موقعیت جغرافیایی آن در مسیر مهاجرت پرندگان باعث شده تا هر ساله در اواخر تابستان، به پناهگاهی برای پرندگان مهاجر تبدیل شود. با این وجود، سد خان‌آباد این روزها با بحرانی مواجه شده که نگرانی‌های زیادی را درمنطقه ایجاد کرده است.

بحران خشکسالی به روایت اعداد و ارقام

در سال‌های اخیر، کاهش بارندگی‌ها و پدیده خشکسالی تأثیرات چشمگیری بر ذخایر آبی سد خان‌آباد داشته است، به‌گونه‌ای که سطح ذخیره آبی این سد به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. اگرچه در دهه گذشته بارندگی‌های مناسب موجب پرآبی و حتی سرریز این سد در سال ۱۳۹۶ شد، اما روند کاهش مداوم بارش‌ها و افزایش دمای هوا، وضعیت ذخایر آبی آن را به مرحله‌ای بحرانی رسانده است که اکنون در وضعیت خشک قرار دارد. این وضعیت به این معناست که آب باقی‌مانده در سد دیگر قابل بهره‌برداری نبوده و برای مصارف کشاورزی یا شرب قابل استفاده نیست.

افزون بر این، آمارها نشان می‌دهد که از ابتدای سال آبی جاری (۱ مهر ۱۴۰۳) تا اواخر آبان امسال، استان لرستان با کاهش ۲۸.۱ درصدی بارش نسبت به میانگین بلندمدت مواجه بوده است، که این امر شرایط بحرانی را برای منابع آبی منطقه تشدید کرده است.

اما مشکل تنها به کاهش حجم آب محدود نمی‌شود؛ این وضعیت، زنگ خطری برای منابع آبی زیرزمینی نیز به‌شمار می‌رود. بر اساس اطلاعات موجود، متوسط افت کسری مخازن آب‌های زیرزمینی این استان شش متر و ۴۰ سانتی‌متر است، که این نشان‌دهنده تأثیر مستقیم کاهش بارش‌ها و خشکسالی بر منابع آبی منطقه است.

واکنش مسئولان به بحران

در حالی که بسیاری از ساکنان و کشاورزان محلی وضعیت ذخایر آبی سد خان‌آباد را نگران‌کننده می‌دانند، مسئولان دیدگاه متفاوتی به این موضوع دارند و بحران را موقتی می‌دانند.

داریوش حسن‌نژاد، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای لرستان، در این‌باره می‌گوید: «کاهش حجم ذخایر سدها در ابتدای فصل سرد طبیعی است.» او تأکید می‌کند که بخش قابل‌توجهی از آب سدها در فصل تابستان برای مصارف کشاورزی رهاسازی می‌شود و این موضوع یکی از دلایل کاهش سطح آب سد خان‌آباد است.

اصطلاح «خشک شدن» برای این سد، از نظر حسن‌نژاد نادرست است. او توضیح می‌دهد که سدها، برخلاف چشمه‌ها، هرگز به‌طور کامل خشک نمی‌شوند:

با این‌حال او تایید می‌کند که تا نیمه آذرماه امسال، ۸۱ درصد از حجم مخزن سدهای فعال استان خالی بود که نسبت به مدت مشابه سال گذشته، کاهش ۱۹ درصدی داشته است.

اما این خوش‌بینی در برابر واقعیت‌های علمی و اقلیمی منطقه با چالش‌هایی همراه است.

پدیده‌های خشکسالی و ترسالی در لرستان به یکی از مولفه‌های برجسته تغییر اقلیم تبدیل شده‌اند. این وضعیت نگران‌کننده، نمایانگر تاثیرات عمیق تغییرات اقلیمی بر منطقه زاگرس است.

به گفته دکتر ارسلانی، پژوهشگر اقلیم‌شناسی دانشگاه ارلانگن-نورنبرگ آلمان، خشکسالی هواشناسی زمانی رخ می‌دهد که میزان بارش سالانه یا سال آبی نسبت به میانگین بلندمدت کاهش یابد. در این شرایط، کاهش بارندگی و درجه‌بندی شدت خشکسالی و ترسالی تعیین می‌شود. اما در زاگرس و لرستان، علاوه بر خشکسالی‌های انباشته شده، نظم اقلیمی منطقه نیز برهم خورده است.

آینده سد خان‌آباد و مدیریت بحران

پاسخ به این پرسش که آیا سد خان‌آباد تسلیم خشکسالی می‌شود، به نحوه مدیریت منابع آبی و برنامه‌ریزی‌های آتی بستگی دارد. بحران‌های ناشی از تغییرات اقلیمی، مانند خشکسالی و سیلاب، در حال حاضر غیرقابل اجتناب به نظر می‌رسند.

بنابراین، مدیریت پایدار منابع آبی، جلوگیری از سدسازی‌های غیرضروری و برنامه‌های انتقال بین‌حوضه‌ای، و همچنین تغییر الگوی مصرف آب در منطقه، راهکارهایی هستند که می‌توانند سرنوشت سد خان‌آباد را تغییر دهند.

حال باید دید در شرایطی که مسئولان وجود مشکل جدی را انکار می‌کنند، آیا قدمی برای مدیریت کارآمد در این منطقه برخواهند داشت، یا این‌که مانند بسیاری موارد دیگر صورت مساله را زیر فرش پنهان خواهند کرد؟