هویت تاریخی دزفول در معرض خطر؛ خانه‌های آجری در آستانه نابودی

شهر دزفول، با پیشینه‌ای چند هزارساله و بافت تاریخی منحصربه‌فرد، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای استان خوزستان شناخته می‌شود. این شهر با ۲۴۴ هکتار بافت تاریخی و ۷۵ خانه ثبت ملی، به‌دلیل معماری خاص آجری و تزئینات ظریف، به «شهر آجر» معروف است. با این حال، این میراث ارزشمند در معرض تهدید جدی قرار دارد. تخریب‌های عمدی، نابسامانی فاضلاب شهری، صدور مجوزهای نادرست برای نوسازی و بارندگی‌های شدید، از جمله عوامل تهدیدکننده این بافت تاریخی هستند.

 معماری آجری: هنری در آستانه فراموشی

معماری خانه‌های آجری دزفول، با تزئینات ظریف و پیچیده‌ای مانند خوون‌چینی، گره‌کاری و تبنچه، نمونه‌ای بی‌نظیر از هنر و مهندسی ایرانی است. آجرهای به‌کار رفته در این خانه‌ها، با ضخامت ۳.۵ سانتی‌متر، امکان ایجاد نقوش ریز و دقیق را فراهم می‌کنند. این تزئینات نه‌تنها زیبایی بصری خلق می‌کنند، بلکه با ایجاد سایه‌های گسترده، به مقابله با گرمای طاقت‌فرسای منطقه کمک می‌کنند. خانه‌های دزفول اغلب دو یا سه طبقه هستند و با دیوارهای بلند و ساباط‌های سرپوشیده، فضایی خنک و دل‌نشین ایجاد می‌کنند. این معماری، که ریشه در اقلیم گرم و مرطوب منطقه دارد، نشان‌دهنده‌ی هوشمندی معماران گذشته در تطبیق با شرایط محیطی است.

با این حال، بسیاری از این خانه‌ها امروزه در حال تخریب هستند. برخی از آن‌ها به دلیل تعدد ورثه یا مجهول‌المالک بودن، رها شده‌اند و برخی دیگر تحت تأثیر بارندگی‌های شدید و نابسامانی فاضلاب شهری، در حال فرسایش هستند. علاوه بر این، صدور مجوزهای نادرست برای نوسازی، بدون در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی، به تخریب این بافت دامن زده است.

تلاش‌ها برای حفظ بافت تاریخی

با وجود چالش‌ها، برخی مالکان و نهادهای دولتی در تلاش هستند تا این میراث ارزشمند را حفظ کنند. حمیدرضا خادم ، رئیس میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی دزفول در مصاحبه‌ای درباره آثار حفظ شده دزفول گفته است:

در محله‌ای به‌نام کرناسیون که در بافت مرکزی شهر دزفول قرار دارد، بنای حمامی که به کرناسیون معروف است، به موزه مردم‌شناسی اختصاص داده شده است. بنای این حمام به شماره ۸۴۷۷ در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از بناهای اواخر دوره زندیه است. همچنین، پل قدیم دزفول، مهم‌ترین اثر تاریخی این شهر است که دو منطقه شرقی و غربی رود دز را به‌هم وصل می‌کند. این پل درحقیقت یکی از راه‌های رابط منطقه جندی‌شاپور و سرزمین میان‌رودان بوده که به دستور شاپور اول ساسانی پس از پیروزی بر والرین، امپراتور روم، و با به‌کارگیری اسرای رومی در سال ۲۶۳ میلادی ساخته شده است. در حال حاضر، این پل ارتباط بین محلات شرقی و غربی شهر دزفول و دسترسی به شهر اندیمشک را تسهیل می‌کند. 

با این حال، انحلال سازمان عمران شهرداری دزفول در سال ۱۴۰۰، فعالیت‌های مرمتی را با محدودیت مواجه کرده است. پیش از این، این سازمان اقدامات قابل‌توجهی برای مرمت بافت تاریخی انجام می‌داد، اما اکنون این فعالیت‌ها کاهش یافته است. برای مثال، ساباط میرزکیان و ساباط زرنگار، دو بنای تاریخی مهم، به دلیل کم‌توجهی شهرداری، با تخریب مواجه شدند.

ویژگی‌های معماری دزفول

دزفول با معماری منحصربه‌فرد خود، از دیگر بافت‌های تاریخی ایران متمایز می‌شود. در این شهر، خانه‌های مردم به‌اندازه بناهای عمومی مانند مساجد و حمام‌ها، و حتی گاهی بیش از آن‌ها، اهمیت دارند. این ویژگی، دزفول را به شهری تبدیل کرده که در آن معماری مسکونی و زندگی روزمره مردم، در مرکز توجه قرار دارد.

معماری دزفول ساختارشکنانه و آزادانه است. بافت فشرده و درهم‌تنیده‌ی آن، معماران را از محدودیت‌های ابعاد رها کرده و به آن‌ها اجازه داده تا با خلاقیت بی‌نظیری فضاها را طراحی کنند. این معماری، در عین حفظ اصول ساختارگرایانه، از قیدوبندهای رایج فراتر رفته و زیبایی‌هایی خلق کرده که دزفول را به یکی از زیباترین بافت‌های تاریخی ایران تبدیل کرده است. این آزادی در طراحی، باعث شده تا خانه‌ها و کوچه‌های دزفول، با وجود فشردگی، هماهنگی و زیبایی چشم‌نوازی داشته باشند.

دزفول شهری سه‌لایه است: شوادان‌ها (زیرزمین‌ها)، طبقه همکف و پشت‌بام‌ها. شوادان‌ها، که در گذشته به‌عنوان فضایی خنک برای زندگی در ساعات گرم روز استفاده می‌شدند، امروزه به دلیل تغییرات در سبک زندگی، کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. طبقه همکف، محل اصلی زندگی و فعالیت‌های روزمره بود و پشت‌بام‌ها، که با دیوارهای مشبک به نام «ریه» از حریم خصوصی ساکنان محافظت می‌کردند، فضایی برای استراحت و خواب در شب‌های گرم بودند. این سه لایه در گذشته به‌هم پیوسته بودند و زندگی در دزفول را به تجربه‌ای منحصربه‌فرد تبدیل می‌کردند. اما امروزه، تغییرات در بافت شهری و سبک زندگی، این ارتباط را از بین برده است.

یکی از ویژگی‌های جالب معماری دزفول، دیوارهای بلند خانه‌هاست. این دیوارها نه‌تنها حریم خصوصی را حفظ می‌کردند، بلکه با ایجاد سایه‌های گسترده، به مقابله با گرمای طاقت‌فرسای منطقه کمک می‌کردند. عرض کم کوچه‌ها نیز به‌گونه‌ای طراحی شده بود که همیشه بخشی از آن در سایه قرار گیرد. این طراحی هوشمندانه، نشان‌دهنده‌ی درک عمیق معماران دزفول از شرایط اقلیمی و نیازهای زندگی روزمره مردم است.

چالش‌های پیش‌رو

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی بافت تاریخی دزفول، نبود برنامه‌ریزی جامع برای حفظ و احیای آن است. بسیاری از خانه‌های تاریخی به دلیل نبود منابع مالی کافی برای مرمت، در حال فروپاشی هستند. از سوی دیگر، برخی مالکان ترجیح می‌دهند به جای حفظ خانه‌های تاریخی، آن‌ها را تخریب و به ساختمان‌های مدرن تبدیل کنند. این موضوع نه‌تنها به هویت تاریخی شهر آسیب می‌زند، بلکه باعث از بین رفتن معماری منحصربه‌فرد دزفول می‌شود.

 بارندگی‌ها، صدور برخی مجوزهای شهرداری برای تخریب و نوسازی در بافت، و نابسامانی فاضلاب شهری از جمله دیگر دلایل تخریب برخی خانه‌های موجود در بافت تاریخی است.

بافت تاریخی دزفول، با معماری بی‌نظیر و تزئینات آجری، نه‌تنها بخشی از هویت فرهنگی ایران، بلکه گواهی بر خلاقیت و مهارت معماران گذشته است. برای حفظ این میراث، نیاز به همکاری نهادهای دولتی، مالکان و جامعه محلی احساس می‌شود. صدور مجوزهای دقیق‌تر، تامین منابع مالی برای مرمت و افزایش آگاهی عمومی درباره ارزش این بافت، از جمله اقدامات ضروری است. بدون این تلاش‌ها، خطر از دست دادن این گنجینه تاریخی بیش از پیش افزایش خواهد یافت.