تخریب میراث تاریخی واسکس: توسعه یا نابودی هویت ملی؟

در سال‌های اخیر، تخریب محوطه‌ها و آثار تاریخی در جریان اجرای پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای با سرعت بیشتری رخ داده است. بر اساس قوانین موجود، دستگاه‌های اجرایی موظف‌اند پیش از آغاز هر پروژه‌ای، از سازمان میراث فرهنگی استعلام بگیرند تا در صورت وجود نشانه‌های تاریخی در منطقه، مطالعات لازم انجام شود. با این حال، این قانون اغلب نادیده گرفته می‌شود و حتی زمانی که میراث فرهنگی نسبت به اجرای پروژه در محدوده‌ای باستانی هشدار می‌دهد، مجریان پروژه‌ها بدون توجه به این هشدارها، کار خود را ادامه می‌دهند. موضوع زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که شواهدی از همکاری برخی مدیران میراث فرهنگی با مجریان پروژه‌ها مشاهده می‌شود. این مسئله تنها محدود به یک پروژه نیست و تا زمانی که همکاری مؤثری بین میراث فرهنگی و دستگاه‌های اجرایی شکل نگیرد، چنین اتفاقاتی تکرار خواهند شد.

واسکس: گنجینه‌ای سه‌هزارساله در معرض نابودی

یکی از نمونه‌های اخیر، پروژه آزادراه قائمشهر-ساری است که بخشی از محوطه باستانی «واسکس» را تحت تأثیر قرار داده است. هرچند وزارت میراث فرهنگی ادعا کرده است که با اطلاع از این موضوع، دستور توقف پروژه در محدوده ۴۰۰ مترمربعی صادر شده، اما گزارش‌های محلی حاکی از آن است که کارها همچنان ادامه دارد. معاون میراث فرهنگی استان مازندران اعلام کرده است که تخریب‌های انجام‌شده در این محوطه ارتباطی با پروژه آزادراه ندارد و پیش از اجرای آن رخ داده است.

محوطه باستانی واسکس در شهرستان قائم‌شهر استان مازندران، یکی از مناطق مهم تاریخی ایران است که شواهدی از تمدن‌های مختلف، از دوران اشکانیان تا دوران اسلامی، را در خود جای داده است. باستان‌شناسان قدمت این محوطه را به حدود سه هزار سال قبل تخمین زده‌اند. یافته‌های سطحی مانند سفال‌ها، ابزارهای سنگی و بقایای معماری نشان‌دهنده رونق این منطقه در دوران اشکانی، ساسانی و اسلامی است. این محوطه به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره به عنوان یک منطقه سکونتی و تجاری مورد توجه بوده است.

محوطه واسکس به دلیل داشتن لایه‌های مختلف تاریخی، می‌تواند اطلاعات ارزشمندی درباره تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی منطقه در طول هزاره‌ها ارائه دهد. با این حال، تاکنون مطالعات جامع باستان‌شناختی روی این محوطه انجام نشده است. این منطقه پتانسیل تبدیل شدن به یک سایت مهم تحقیقاتی و گردشگری را دارد و می‌تواند نقش مهمی در شناخت بهتر تاریخ و تمدن شمال ایران ایفا کند.

بیژن نامدار، فعال میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست در استان مازندران، در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) اظهار داشت: شهرستان قائم‌شهر دارای غنای تاریخی و باستانی ناشناخته‌ای است که به دلیل بی‌توجهی، خسارت‌های جبران‌ناپذیری به تاریخ این منطقه وارد شده است. او پس از بازدید میدانی از محوطه باستانی واسکس، تأکید کرد که این محوطه مملو از سفال‌های تاریخی متعلق به دوره‌های مختلف است، اما بدون انجام مطالعات باستان‌شناختی، پروژه‌های عمرانی از آن عبور کرده‌اند. نامدار افزود: در دیگر کشورها، چنین محوطه‌هایی به مراکز مهم گردشگری و تحقیقاتی تبدیل می‌شوند، اما واسکس بارها بدون مطالعه خاکبرداری و تخریب شده است.

وی با اشاره به ارزش تاریخی چند هزارساله محوطه واسکس، خاطرنشان کرد: اگرچه پروژه‌های عمرانی نیازهای مردم را برطرف می‌کنند، اما میراث تاریخی یک ملت تکرارنشدنی است و نباید قربانی توسعه شود. نامدار این پرسش را مطرح کرد که  پروژه آزادراه در کدام شورای فنی تصویب شده و چرا بدون مطالعات باستان‌شناختی اجرایی شده است؟

اعتراض فعالان و چالش‌های حفاظت از محوطه‌های تاریخی

اردیبهشت‌ سال جاری، زمانی که خبر عبور آزادراه از محوطه‌ای باستانی منتشر شد، مدیرکل میراث فرهنگی مازندران اعلام کرد که مسیر پروژه پس از بررسی‌های کارشناسی تغییر یافته و شرکت مجری متعهد شده است در صورت برخورد با آثار تاریخی، کار را متوقف کند. با این حال، اخبار اخیر نشان می‌دهد که این تعهدات به طور کامل رعایت نشده است.

محسن باستانی، معاون میراث‌فرهنگی استان مازندران، در گفت‌وگو با خبرگزاری کار ایران (ایلنا) درباره پروژه آزادراه قائم‌شهر به ساری اظهار داشت: این پروژه در حال اجراست و میراث‌فرهنگی مکاتبات اداری لازم را انجام داده و لایحه‌ای نیز تنظیم کرده است. وی افزود: در پروژه‌های بزرگ عمرانی، بخشی از اعتبار به اقدامات پژوهشی اختصاص می‌یابد و مجریان موظفند با میراث‌فرهنگی همکاری کنند. در مورد این پروژه، چندین بار مکاتبه صورت گرفته و کارشناسان میراث‌فرهنگی در محل حضور داشته‌اند. حتی گمانه‌زنی‌هایی انجام شده و سه گزینه برای کم‌ترین آسیب به آثار تاریخی پیشنهاد شده است. باستانی تأکید کرد که تخریب‌های مشاهده‌شده مربوط به قبل از اجرای پروژه بوده است.

وی همچنین اشاره کرد که پس از اعتراض فعالان میراث‌فرهنگی، پروژه در بخشی از محوطه واسکس متوقف شد، زیرا آثار تاریخی در لایه‌های زیرین شناسایی شدند. به گفته او، تیغه لودر به چند گور تاریخی برخورد کرد و کار متوقف شد تا اقدامات نجات‌بخشی آغاز شود. با این حال، پروژه در محدوده ۴۰۰ مترمربعی متوقف شده و بقیه آن ادامه دارد. باستانی خاطرنشان کرد که اداره میراث‌فرهنگی نقش واسطه دارد و قراردادهای مربوطه باید بین پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و اداره راه منعقد شود.  

این وضعیت نشان‌دهنده چالش‌های جدی در حفظ میراث فرهنگی در برابر پروژه‌های توسعه‌ای است. تا زمانی که سازوکارهای قانونی و همکاری بین دستگاه‌های مختلف بهبود نیابد، شاهد تکرار چنین اتفاقاتی خواهیم بود. میراث تاریخی هر کشور، هویت و شناسنامه آن است و نادیده گرفتن آن به بهانه توسعه، ضربه‌ای جبران‌ناپذیر به فرهنگ و تاریخ یک ملت وارد می‌کند.