نامه فرقه دموکرات آذربایجان به کنسول آمریکا در تبریز

اهمیت سند

نامه‌‌ای که در این مقاله برای نخستین بار منتشر می‌شود توسط مسئول کمیته امور اجتماعی فرقه دموکرات آذربایجان (ف.د.آ.) با امضای م. راوندی، در دو نسخه، یکی به زبان فارسی و دیگری به زبان ترکی آذربایجانی، خطاب به کنسول آمریکا در تبریز، بصورت باز،[۱] نوشته شده است. تاریخ نامه ۲۴ آبان ۱۳۲۴ [۱۵ نوامبر ۱۹۴۵] می باشد. ساموئل اِبلینگ کنسول آمریکا در تبریز این نامه را بلافاصله در روز ۱۶ نوامبر ۱۹۴۵ [۲۵ آبان ۱۳۲۴] ضمن ترجمه متن نامه به انگلیسی به همراه توضیحی درباره آن، به وزارت امورخارجه آمریکا در واشنگتن و سفارت آمریکا در تهران مخابره می‌نماید. این نامه در زمان خود «محرمانه» طبقه بندی شده بود و احتمالا نخستین نامه رسمی فرقه دموکرات آذربایجان به مسئولان آمریکایی باشد. در سفری که در آوریل ۲۰۲۴ / فروردین ۱۴۰۳به آرشیو ملی آمریکا (National Archive) در مریلند داشتم، به این سند برخوردم که از حالت طبقه‌بندی شده خارج شده  و تحت پرونده NND76005 نگهداری می‌شد. (در پایان مقاله، متن پیاده شده اصلی هر نامه به دو زبان و همراه ترجمه نامه کنسول می‌آید.)

شاید لازم باشد که در خصوص این نامه چند نکته بیان شود:

پیش زمینه

تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان

در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ برابر با ۳ سپتامبر ۱۹۴۵ فرقه دموکرات آذربایجان با انتشار بیانیه‌ای ۱۲ ماده‌ای در تبریز اعلام موجودیت کرد. این بیانیه به زبان‌های ترکی آذربایجانی و فارسی نوشته شده و مورد تائید ۴۶ نفر از افراد سرشناس تبریز قرار گرفته بود. جان کلام بیانیه فرقه:

 تعداد ۱۵۰۰۰ نسخه از اعلامیه ۱۲ شهریور چاپ شده بود[۶] و پیشه‌وری از این اعلامیه نسخ متعددی به مراجع قانونی و صلاحیت‌دار، کمیته‌های احزاب و انجمن‌های محلی شهرهای مختلف آذربایجان و ایران فرستاد.[۷] پس از پخش اعلامیه، بسیاری از روزنامه‌های کشور آن را درج کردند که پیشه‌وری برای آذربایجان خودمختاری می‌خواهد. مهمترین نکته در آن آموزش زبان ترکی آذربایجانی و رسمیت دادن به آن در کارهای آموزشی، دولتی و دادگستری آذربایجان بود. در این اعلامیه برای کارگران و کشاورزان- که پیشه‌وری متعلق به آن طبقه بود- برنامه‌هایی مطرح شده بود. برای کارگران هشت ساعت کار روزانه، مرخصی سالانه و بهبود شرایط کار و برای دهقانان تقسیم زمینهای خانات مرتجع و زمینهای خالصه در نظر گرفته شده بود. پیشه‌وری و سران فرقه دموکرات خواستار اصلاحات عمیق چند بعدی در آذربایجان (و امید به گسترش آن در سراسر ایران) بودند. جنبه جدایی از ایران در آن به چشم نمی‌خورد.[۸]

واکنش‌های داخلی و خارجی

واکنش‌ها به ایجاد فرقه دموکرات متفاوت بود. کنسول انگلیس در تبریز معتقد بود که اصطلاح «دموکرات» از واژه «توده» جذابیت بیشتری دارد: «در حالی که همه نمی‌توانستند بخشی از توده باشند، هرکسی می‌توانست دموکرات باشد». با چنین اشاره‌ای، فرقه دموکرات آذربایجان می‌تواند یادآور اعتدال و استمرار تاریخی نهفته در اهداف و برنامه‌های نهضت مشروطه باشد و بر محبوبیت خود بیفزاید.[۹]

سفیر انگلیس در تهران به لندن نوشت که «در بیانیه فرقه دموکرات آذربایجان که اخیرا به دست من رسیده است خواسته‌هایی مطرح شده است چون «خودمختاری آذربایجان در چارچوب استقلال ایران» و حق مردم آذربایجان در «اداره امور استان به گونه دلخواه آنها». آذربایجان می‌تواند شکوه‌های کلی و خاصی داشته باشد ولی در این که روس‌ها فقط از سر خیرخواهی به حمایت از تحرکات خودمختاری طلبانه، آن هم در مغایرت با تعهدات نهفته در معاهده سه جانبه [بین روس، انگلیس و آمریکا] مبنی بر محترم داشتن استقلال و تمامیت ایران برخاسته باشند، جای سوال می‌باشد».[۱۰]

احمد زنگنه از مخالفین فرقه دموکرات ادعا کرده است که «انتشار بیانیه ۱۲ شهریور در رضاییه [ارومیه] انعکاس مطلوبی نداشت. با دو ماده آن که مربوط به زبان ترکی و خودمختاری آذربایجان بود، مخالفت شده بود».[۱۱]

آموزش به زبان ترکی آذربایجانی در بیانیه ۱۲ شهریور، بیشترین حساسیت‌ها را به‌وجود آورد. از جمله واکنش‌ها خشمگینی تهرانی‌ها و روشنفکران آن بود که در جراید منتشره مرکز دیده می‌شد.

احمد کسروی در واکنش به تشکیل فرقه دموکرات، کتابچه بی‌نامی- با عنوان «سرنوشت ایران چه خواهد بود؟» نوشت و در آن علیرغم مخالفت شدیدش با تاسیس چنین نهضتی، عوامل بوجود آمدن آن را مورد تحلیل قرار داده و در آن مستوفی‌ها را یکی از عوامل اصلی و سال۱۳۲۰ را نقطه شروع جدایی آذربایجان دانست:

روزنامه اولوس (Ulus) ترکیه خبر داد که «گویا در شمال ایران یک حزب آذربایجان سازمان می‌دهند»[۱۳] و خبرنگار روزنامه جمهوریت (ترکیه) در لندن عنوان زد که «در آذربایجان ایران حرکات حائز اهمیتی اتفاق می‌افتد».[۱۴]

جنگ ژاپن

هم‌زمان با اعلام تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان، به‌دلیل شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم، در همین روز ۱۲ شهریور / ۳ سپتامبر در سراسر کشور شوروی مراسم جشن پیروزی بر علیه ژاپن برپا بود. به همین مناسبت، استالین در پیام خود به مردم کشورش گفت: «از امروز ما می‌توانیم بگوئیم که میهن ما از سمت باختر از تهاجم آلمان و از سمت خاور از دست درازی ژاپنی‌ها نجات یافته است».[۱۵] در همین روز در کنسولگری شوروی در تبریز نیز جشنی برگزار گردید و در آن کفیل استانداری و روسای ادارات در آن شرکت کردند.[۱۶]

به‌دنبال پایان جنگ جهانی دوم در چنین روزی و بخاطر توافق سران سه کشور متفق شوروی، انگلیس و آمریکا در کنفرانس تهران، باید نیروهای خارجی در ظرف شش ماه خاک ایران را ترک کنند. لذا وزیر امور خارجه ایران انوشیروان سپهبدی در طی سه نامه جداگانه‌ای از سران این سه کشور درخواست تخلیه ایران را کرد.[۱۷] این در حالی بود که محمدرضا شاه پیشتر از این بطور محرمانه به سفیر آمریکا گفته بود «ترجیح می‌دهد نیروهای متفقین در ایران بمانند و دست کم تا زمانی که او ارتش را بازسازی کند و در صحنه داخلی نبرد قدرت، ‌موضع برتری پیدا کند جلوی انقلاب‌های ضد سلطنتی را بگیرند.»[۱۸]

ائتلاف احزاب و شورا

در ۲۲ شهریور ۱۳۲۴ کمیته تشکیلاتی ف.د.آ. جلسه‌ای تشکیل داد مرکب از یازده تن به‌ ریاست پیشه‌وری و معاونت علی شبستری، که در آن صادق پادگان و زین‌العابدین قیامی الحاق کمیته ایالتی حزب توده آذربایجان را به ف.د.آ. اعلام کردند.[۱۹] و این بود که بلافاصله اعلام شد که «حزب توده در آذربایجان رابطه‌اش را با کمیته مرکزی [در تهران] قطع و اعضای آن به فرقه دموکرات آذربایجان می‌پیوندند. فرقه دموکرات نمی‌خواهد همچون حزب توده مبارزه طبقاتی داشته باشد، بلکه یک راه ملی به تمام معنا را در نظر دارد. قدرت در همبستگی است».[۲۰]

به بیان رضا رسولی «ائتلاف دو حزب خبری بود كه در روزنامه آذربایجان منتشر و جمعی را مبهوت نمود».[۲۱] این اقدام بدون اطلاع رهبران کمیته مرکزی ح.ت.ا. انجام گرفت؛ ازاین ‌رو، رهبران حزب مخالفت کردند[۲۲] و نامه‌ای انتقادآمیز به استالین نوشتند، اما پاسخ شفاهی دریافت کردند که حزب توده باید به فرقه دموکرات آذربایجان کمک کند.[۲۳] علی امیرخیزی که تا اوایل شهریورماه مسئول کمیته ایالتی ح.ت.ا. در آذربایجان بود و آرداشس/آرتاشس/اردشیر آوانسیان که از طرف کمیته مرکزی بر کارهای کمیته ایالتی نظارت می‌کرد، با تشکیل ف.د.آ. مخالف بودند.[۲۴] با الحاق شعبه ایالتی حزب توده ایران با فرقه دموکرات آذربایجان، علی امیرخیزی از مقام خود کنار گذاشته شد و صادق پادگان بجای او نشست.[۲۵] در سایر شهرستان‌های آذربایجان هم کار به همین روال پیش رفت. مثال، در مراغه، داداش تقی‌زاده در این خصوص همکاری فراوانی به نفع فرقه کرد.[۲۶] 

ساعت ۱۰ صبح ۳۰ شهریور۱۳۲۴ / ۲۱ سپتامبر ۱۹۴۵، بیش از ۱۵۰۰ نفر در کنفرانسی که از طرف شورای متحده کارگران در ساختمان تئاتر شیر و خورشید تبریز ترتیب داده شده بود تجمع کردند. محمد بی‌ریا- رئیس اتحادیه- پیوند با فرقه را اعلام کرد: «از امروز به بعد تمام کارگران مانند یک نفر سرباز مبارزه تحت فرمان حزب دموکرات قرار خواهد گرفت».[۲۷] روزنامه آذربایجان ادعا داشت که در عرض بیست روز از زمان تاسیس حزب دموکرات، ۱۵ هزار نفر به عضویت فرقه درآمده، نوزده هزار نفر عضو از ائتلاف با اتحادیه کارگران و زحمتکشان، و ۶۰ هزار نفر از حزب توده در آذربایجان به آنها پیوسته[۲۸]،‌ و جمعا ۹۴هزار نفر عضو دارد.[۲۹]

روزنامه آذربایجان -ارگان رسمی ف.د.آ.- در سرمقاله‌ای با امضای «پ» که احتمال قریب به یقین خود پیشه‌وری بود نوشت که «فرقه از تبریز و شهرهای اطراف آن تا بحال بیش از ده هزار نفر عضو پذیرفته است. اگر به این پنجاه هزار نفر اعضای حزب توده [در آذربایجان] را اضافه کنیم، جمع بزرگی می‌شود که مدیریت آن کار سه چهار نفر نیست که بتواند نمایندگانی برای کنگره انتخاب نماید. این کار همگانی است».[۳۰] و در روز بعد اضافه کرد که «نمی‌خواهیم سازمان ما آن‌قدرها بزرگ باشد. بلکه نظم و امنیت داشته باشد. افراد دزد، دروغگو، زیاده‌گوی، عوام‌فریب و بزرگبین را لازم است مثل سگ از میدان فراریشان داد».[۳۱]

به دنبال تقویت بنیه فرقه دموکرات، حداقل از بعد کمیت، روی خودمختاری آذربایجان تاکید شد. نام مخالفین به زبان نمی‌آمد ولی انگشت اشاره سوی تهران بود: «آذربایجان نمی خواهد در کنار تهران، اسیر هندوستان باشد، بلکه می‌خواهد برای خودش ایرلند آزاد باشد. مرا بخیر تو امید نیست، شر مرسان».[۳۲]

انجمن وزیران خارجه در لندن

در پایان جلسه ائتلاف ف.د.آ. با اتحادیه کارگران در ۳۰ شهریور/۲۱ سپتامبر، که حدود ۱۵۰۰ نفر شرکت کرده بودند و در سالن شیرو خورشید تبریز گردهم آمده بودند قطعنامه کنفرانس خوانده شد که تا به‌حال سابقه نداشت. افرادی از طبقات و احزاب مختلف (تعدادی از بنیانگذاران فرقه، حزب توده، اتحادیه کارگران) پایین قطعنامه را امضا کرده بودند[۳۳] طی تلگرافی به وزرای خارجه کشورهای آمریکا (بیرنس Byrnes)، انگلستان (بوین)، اتحاد جماهیر شوروی (مولوتوف)، فرانسه (بی دوی) و چین (وان شی بتیسزه)، خودمختاری آذربایجان ایران را اعلام کردند:

انجمن وزیران امورخارجه پنج دولت در ساعت ۱۷:۱۵ همین روز که در لانکسترهاس لندن تشکیل می‌یافت بررسی مسئله ایران را آغاز کرد. مسئله ایران در مقابل شوروی  با بررسی یادداشت دولت ایران درباره تخلیه جنوب و شمال کشور از قوای انگلیس و شوروی مطرح گردید. انگلیسی‌ها حاضرند که از ماه دسامبر/آبان ماه قوای خود را از ایران خارج کنند ولی روس‌ها ترجیح می‌دهند که نیروی خود را تا آخرین فرصت که در ۲ مارس ۱۹۴۶ / ۱۱ اسفند ۱۳۲۴ به پایان می‌رسد در ایران نگه دارند.[۳۵]

تلگراف «دست خیانت»

در هفته دوم-سوم مهرماه ۱۳۲۴ در تبریز از طرف بازاری‌ها، تجار و اصناف نامه‌ای – با حدود ۳۵۰ تا ۶۰۰ امضاء- با عنوان «دست خیانت» بر علیه ف.د.آ. تهیه شد که آنها را «عده‌ای مجهول‌الهویه و مهاجر غیر ایرانی» می‌نامید که تلگراف خودمختاری آذربایجان را «به نام ۵ میلیون اهالی آذربایجان به انجمن وزیران خارجه در لندن مخابره» کرده است: «چندصد نفر مهاجر بیگانه‌پرست به نام آذربایجان در خواست تجزیه [کرده]».[۳۶] این نامه خطاب به نخست‌ وزیر صدر و رونوشتش به وزارت امورخارجه ایران، سفارت‌خانه‌های آمریکا، شوروی، انگلیس، ترکیه، فرانسه، چین، عراق، مصر و لهستان و روزنامه وظیفه بود. پیشه‌وری در واکنش به آن،‌ سرمقاله‌ای را به زبان ترکی آذربایجانی و فارسی در ارگان فرقه نوشت و تاکید کرد که «در تلگرافی که فرقه به وزرای امورخارجه فرستاده و در قطعنامه کنگره آمده، موضوع تفکیک و تجزیه نوشته نشده و در کار نیست. بلکه آمده است که در اثر دیکتاتوری، آذربایجان دچار فلاکت شده، و مردمان ایالات و ولایات ایران باید در اداره امور داخلی خودمختار باشند». و اضافه کرد که «موضوع زبان یک اصل مسلم است. تبریز عبارت از چهار کاروانسرای بازار نیست. میلیون‌ها زارع، کارگر و غیره می‌خواهند برای تامین آسایش خود حرف بزنند».[۳۷]

پیشه‌وری در روز بعد، این بیاینه را محصول کار فقهی نام دانست که از یاران سید‌ضیاء طباطبایی بوده که حتی برای تخریب کارهای فرقه اخیرا به ایل‌های شاهسون هم سر زده بود.[۳۸] نشانه‌گیری پیشه‌وری درست بود. چرا که متن نامه با تلگراف توسط جمال مدرس (برادر بزرگ ضیاء مدرس وکیل دادگستری) – از قضات دادگستری- و ستوان یک نوازش (برادر منوچهر نوازش مدیر روزنامه نهضت) و ستوان یک ناصری (اهل مرند) به رحیم زهتاب‌فرد در تهران ارسال و او نیز بلافاصله به سیدضیاء رسانده بود.[۳۹] رحیم زهتاب‌فرد هنگام دادن تلگرام به سید ضیاء یادآور شد که «تهیه این طومار مشروط بر این بوده که متن آن فقط باطلاع مقامات ذیصلاح داخلی و خارجی برسد و تهیه کنندگان به قرآن مجید سوگند یاد خورده‌اند که امضاءها افشا نخواهد گردید». سیدضیاء متن را خواند و راجع به بعضی فامیل‌های سرشناس[۴۰] در آذربایجان توضیح خواست[۴۱] و بنا بر خاطرات رحیم زهتاب‌فرد، سیدضیاء گفت «آقا، امضا این اعلامیه و این تلگراف یک قیام عمومی است. تمام خیالات خام اجنبی را نقش بر آب می کند» و «به صورت فوق‌العاده در ضمیمه همه جراید وابسته به حزب [اراده ملی] چاپ گردد».[۴۲] متن تلگراف در چندین روزنامه دست راستی و در ده‌ها هزار نسخه چاپ و با پیک مخصوص به آذربایجان فرستاده شد.[۴۳] انتشار این تلگراف در آذربایجان ولوله‌ای برپا کرد و سیدضیاء خرسند از نتیجه کار دستور داد از سایر شهرستان‌ها – از جمله میانه- تلگراف‌های مشابهی تهیه گردد.

پیشه‌وری در روزنامه آذربایجان به امضاء کنندگان و حامیان آنها تاخت، رحیم زهتاب‌فرد را مسئول انحراف افکار مردم ایران نسبت به نهضت آذربایجان معرفی کرد و تلاش سیدضیاء و دوستانش به مسموم کردن انقلاب آذربایجان و ایجاد «تعصب مصنوعی» در تهران را مذبوحانه قلمداد کرد:

دار و دسته سیدضیاء بوسیله افراد شیاد و پولپرستی امثال غلامحسین رضازاده، حسین اتکاء تریاکی و زهتاب [رحیم زهتاب‌فرد] تعصب مصنوعی را دامن زده. اگر اینها صادق هستند بیایند به آذربایجان، این گوی و این میدان. مشکلات آذربایجان در آذربایجان حل می‌شود. تهران اگر زرنگ باشد دولت فاسدش را از کار می‌اندازد. ما در تهران بیش از صدهزار نفر طرفدار داریم. شما بروید در بین آنها به فارسی صحبت کنید. شما [آذربایجانی‌های ساکن مرکز] با سخن گفتن به زبان فارسی تصنعی نفرت آنها را ایجاد می‌کنید. سرتیپ‌زاده چون نمی‌تواند فارسی حرف بزند، در مجلس جرات حرف زدن ندارد. جمال امامی هم نه تنها فارس بلکه انگلیسی شده است. گاوهای آذربایجان دیگر نمی‌خواهد به آنها شیر بدهد، بلکه می‌خواهد فرزندان خود را ارتزاق کند. تعصب فارسی شدن این کاسه‌های از آش داغتر شبه وکیل‌های ما خنده‌دار است.[۴۴]

اتفاقات بعدی نشان داد که همین افراد همیشه طرف سود و منفعت اقتصادی را گرفتند. ابتدا تعداد فراوانی از همین افراد تاجر بازاری -نظیر تقی بیت‌الله و صدقیانی و بنکداری و غیره- بعد از تشکیل حکومت خودمختار آذربایجان کتبا درخواست دادند که به آنها اجازه صادرات (خشکبار، پوست، روده، پشم، فرش، محصولات کشاورزی) و واردات محصولات مورد نیاز آذربایجان (قند، پارچه، شیشه، وسایل نقلیه، فلزات، محصولات نفتی، ماشین آلات، محصولات شیمیایی، دارو و سیمان) را بدهند[۴۵] و ۱۵ ماه بعد در آذر ۱۳۲۵ هنگام ورود ارتش شاهنشاهی با اسلحه در مقابل فداییان فرقه ایستادند و آنها را کشتند و خانواده‌های آنها را به‌شدت مورد آزار و اذیت قرار دادند.

در ادامه صحبت‌ها و پیام‌های کنگره، ارگان رسمی فرقه بر شخصیت‌های ملی آذربایجان تاکید ‌ورزید و آنها را آرام-آرام در طی مقالاتی معرفی ‌کرد: از آن جمله ستارخان و شیخ‌محمد خیابانی. و این پرسش‌ها را مطرح کرد:

، و اینکه «امروز می‌توان گفت نهضتی که در آذربایجان بوجود آمده زائیده افکار شیخ‌محمد [خیابانی] است».[۴۶] و آن‌طور که در کنگره اعلام شده بود که مردم آذربایجان باید از شکست خیابانی درس‌های مهم بگیرند و نیروهای فدایی خود را حفظ کنند. نمایندگان کنگره اعلام کردند که علت شکست فرقه دموکرات زمان شیخ‌محمد خیابانی خلع سلاح آن فرقه بود ولی فرقه جدید پیروز است زیرا به خوبی مسلح خواهد شد.[۴۷]

در طی کنگره مرامنامه ۵۰ ماده‌ای و نظامنامه ۳۷ ماده‌ای مورد تصویب قرار گرفت. در ماده ۳ نظامنامه درباره کسانی‌که از فرقه خارج می‌شوند نوشته شده بود که «به دادگاه فرقه حق داده می‌شود افرادی‌که اسرار فرقه را افشا و به آن خیانت می‌کنند و به منظور جاسوسی وارد فرقه می‌شوند را، بعد از اثبات جرم با مجازات اعدام محکوم کند».[۴۸]

از آنجایی‌که محکومیت‌های جزایی به افراد جز وظایف دستگاه قضایی دولتی است، و هیچ حزب سیاسی قانوناً نمی‌تواند چنین ماده‌ای را در نظامنامه خود بگنجاند، این نشان از آن داشت که حزب دموکرات آذربایجان اطمینان داشت که به زودی حکومت خودمختار خود را خواهد داشت.

آذربایجانی‌ها و تهران

یک ماه از بیانیه ۱۲ شهریور نگذشته بود که جبار عسگر‌‌زاده معروف به باغچه‌بان، آذربایجانی متولد ایروان و مدیر روزنامه زبان (عضو جبهه آزادی) در تهران، از اینکه روزنامه آذربایجان را مطالعه کرده و در جریان نهضت عدالتخواهی قرار گرفته ابراز خرسندی کرده بود.[۴۹] باغچه‌بان در مقاله‌ای که به روزنامه آذربایجان فرستاد پیشنهاد کرد که روزنامه فقط به زبان فارسی منتشر شود. و روزنامه آذربایجان هم پاسخ داد که «اغلب جرایدی که از تهران ارسال می‌شود چون خواننده کم دارد فروش آنها چندان قابل توجه نیست و فقط یک عده مخصوص خریدار دارد. روزنامه آذربایجان که به‌زبان مادری ایشان نوشته می‌شود طوری از آن استقبال می‌شود که علاوه بر شهرها در دهات آن‌را دست به‌دست می‌گردانند و روزبه‌روز بر تیراژ روزنامه می‌افزاید».[۵۰]

روزنامه آذربایجان در پاسخ روزنامه‌های تهران که نظام الدوله رفیعی را مهاجر، مکرم‌الملک سلماسی را وطن فروش و بیات ماکوئی را بی‌وطن نامیده بودند، نوشت که حاضر نیست عفت قلم را رها کرده و به مسعودی -مدیر روزنامه اطلاعات-،علی جواهر کلام- مدیر روزنامه هور- و امثالهم پاسخ دهد:

کنگره بزرگ

یک هفته پیش از تشکیل نخستین کنگره ف. د. آذربایجان، پیشه‌وری طی سرمقاله‌ای در روزنامه آذربایجان اعلان کرد که «در روز ۹ مهر نخستین کنگره اعضای فرقه برگزار می‌شود که در آن موسسین فرقه تصمیم می‌گیرند از تمامی اعضای فرقه در تمامی شهرهای آذربایجان دعوت نموده، نخست مرامنامه- آنچه در بیانیه ۱۲ شهریور آمده- را تصویب و برای برنامه‌ریزی‌های آتی تصمیمات عملی بگیرند».[۵۲] به همین مناسبت در روز ۳ مهر، جلسه عمومی اعضای فرقه در سالن مدرسه فردوسی تبریز تشکیل شد و در طی آن ۵۹ نفر را به عنوان نماینده برای تشکیل کنگره بزرگ فرقه انتخاب کرد.[۵۳] و در همین موقع بنا بر نوشته آذربایجان، تشکیلات زنان رضائیه [ارومیه] «در روز دوشنبه ۲ مهر با حضور قریب هزار نفر بانوان» به‌وجود آمد.[۵۴]

یک هفته بعد از تاسیس فرقه دموکرات در تبریز، در روز ۱۹ شهریور در زنجان در منزل محمود ذوالفقاری هم یک حزب جدید با نام دموکرات تشکیل شد و عده‌ای نام‌نویسی کردند. و بیانیه‌ای حاوی مرام‌نامه حزب هم در شهر منتشر گردید.[۵۵] این خبر را پیشه‌وری شنیده و از آن به عنوان «بازی با فرقه دموکرات» یاد کرد و هشدار داد که «اعضای چنین حزبی جایی در کنگره فرقه ندارند و اعتبارنامه حزبی آنها که خود دموکرات نیستند در کمیسیون ما رد خواهد شد. این دموکرات‌ها بروند در حزب خصوصی و خانوادگی ذوالفقاری‌ها عضو بشوند. ما را با آنها رفاقتی نیست».[۵۶] پیشاپیش بیشترین تاکید در برنامه کنگره بر اجرایی کردن انجمن‌های ایالتی و ولایتی بود که بتواند منجر به خودمختاری محلی بشود[۵۷] و به این پرسش پاسخ بدهد که چگونه کشتی شکسته آذربایجان را به ساحل نجات خواهید رساند؟ و خود روزنامه آذربایجان آن را بطور تلویحی پاسخ ‌داد که «هر چه باشد اول آذربایجان، بعد ایران باشد و ما می‌خواهیم اختیاردار خانه خود باشیم».[۵۸]

در روزهای ۹-۱۱مهرماه، فرقه دموکرات شروع به برگزاری نخستین کنگره خود در تبریز کرد که به ادعای روزنامه آذربایجان، پانزده هزار نفر کارگر و دهقان در آن حضور داشتند.  پیشه‌وری، جاوید و شبستری و سایرین در این کنگره صحبت کردند.[۵۹] و ۱۷ نفر برای اداره جلسات کنگره انتخاب شد.[۶۰] در این کنگره، همچنین نمایندگانی از حزب توده ایران در آذربایجان و محمود بقراطی نماینده کمیته مرکزی حزب شرکت نموده بود، هر چند که وی بدون تصویب کمیته مرکزی ح.ت.ا. به تبریز آمده بود.[۶۱] در این کنگره تاکید شد که «ما تجزیه نمیخواهیم. تهدید تهران ما را از تعقیب راهی که در پیش داریم باز نخواهد داشت. یا مرگ یا آزادی».[۶۲]

شوارتسکوف مسشتار ژاندارمری

در هفته اول مهرماه ۱۳۲۴، سرهنگ شوارتسکف قرارداد بازسازی ارتش را تجدید کرد. سابقه این کار به ۳ سال پیش بر می‌گشت. دولت قوام در سال ۱۳۲۱ / ۱۹۴۲ دو هیئت نظامی آمریکایی را برای بازسازی و نوسازی نیروهای نظامی و انتظامی به خدمت گرفته بود: هیئت اول به رهبری ژنرال کلارنس ریدلی (Clarence Ridely) برای نوسازی و بازسازی ارتش و هیئت دوم به رهبری سرهنگ نورمن شوارتسکف (Norman Schwartzkopf) برای بازسازی و اصلاحات پلیس، ژاندارمری و شهربانی.[۶۳] [۶۴] علاوه بر این، دولت ایران شروع به خرید اسلحه‌های آمریکایی کرد و از این رو وابستگی تسلیحاتی ایران به ایالات متحده در سال‌های ۱۳۲۱-۱۳۲۶ / ۱۹۴۲-۱۹۴۷ به شدت افرایش یافت. در کنار آن یک هیئت نظامی آمریکایی تحت عنوان جنمیش (Genmish) در ایران مستقر شد که نقش مؤثر و گسترده‌ای را در سرکوب نهضت‌های خودمختاری خواهانه آذربایجان و کردستان را ایفا کرد. حضور هیئت‌های نظامی آمریکایی و خرید روزافزون اسلحه از ایالات متحده باعث وابستگی هرچه تمام‌تر دولت ایران و رژیم پهلوی به آمریکا شد. و این امر موجب نگرانی اتحاد جماهیر شوروی شد.[۶۵]

در هفته اول مهر ۱۳۲۴، روزنامه نوروز ایران که موقتا بجای روزنامه داد منتشر می‌شد در مورد تجدید کنترات کلنل شوارتسکف آمریکایی مستشار ژاندارمری نوشت:

روزنامه اقدام نیز سرمقاله‌ای زد: «از تجاوز امریکا نزد کدام دولت تظلم کنیم».[۶۷]

فدائی‌ها

در ماه‌های مهر و آبان، درباره وقایع آذربايجان بطور کلی غالب روزنامه‌های تهران از نگاه خودشان با احساسات میهن پرستانه آرمانگرایانه ایرانی قلم فرسائی می‌کردند. بعضی‌ها تا تهدیدهای جدی نظامی هم پیش می‌رفتند. روزنامه اطلاعات در سرمقاله خود نوشت که «اگر دولت لازم می‌داند باید از افراد مردم داوطلب برای کمک به [حمله به] آذربایجان بخواهد. ما یقین داریم تمام جوانان و تمام میهن‌پرستان و حتی کلیه زنان و مردان ایران حاضرند در صورت لزوم تفنگ بدوش گرفته و برای كمك به برادران آذربایجانی خود به طرف آذربایجان عزیمت نمایند. بترسید ‌از آن روزی که ۱۵ میليون ملت ایران به سوی آذربایجان بسیج شود».[۶۸]

غلام یحیی‌اوغلی دانشیان مسئولیت گروه شبه نظامی معروف به دسته‌های فدایی‌ها را بر عهده گرفت. دانشیان در سال ۱۲۸۵ / ۱۹۰۶ در روستای عسگرآباد / اسْکَوَار[۶۹] از توابع سراب در یک خانواده فقیر به دنيا آمد.[۷۰] دانشیان در سال ۱۲۹۷ / ۱۹۱۸ سراب را ترک کرده و به پدرش یحیی که در مناطق نفتی باکو کار می‌کرد پیوست. پس از برقراری حکومت شوروی در آذربایجان، به سازمان جوانان حزب  کمونیست یا کامسامول (Komsomol) پیوست و در دوره «تربیت کادر» این سازمان شرکت کرد. بعد به ریاست کمیته حزب کمونیست محله صابونچی، ناحیه‌ای نزدیک باکو، گمارده شد. این مقام را تا مراجعتش به ایران، در سال۱۳۱۸ /  ۱۹۳۷، برای پانزده سال نگاه داشت.[۷۱] دانشیان پس از بازگشت دستگیر شد و شش ماه در زندان بود. در سال ۱۳۲۰ / ۱۹۴۱ کوشید تا دهقانان بی‌زمین کوچانده شده را که علیه مالكان در ناحیه سراب سر برافراشته بودند سازمان دهد. بعد به میانه رفت و در آنجا به شعبه محلی ح.ت.ا. در سراب و سازمان کارگری وابسته به آن پیوست.[۷۲] به هنگام تشكيل ف.د.آ.، او در پیوستن به آن تردید نکرد و به زودی یکی از سازمان دهندگان عمده نیروی شبه نظامی موسوم به فدائیان گردید.

دانشیان بعدها نحوه تشکیل آن را بعد از ملاقاتش با پیشه‌وری «مبنی بر شروع کار» چنین نقل می‌کند:

اتفاقات بعدی در این خصوص نشان داد که موفقیت عملیاتی ف.د.آ. در عمل برای کنترل روستاها را مدیون افرادی همچون غلام یحیی دانشیان بوده است.

کنسول انگلیس در تبریز گزارش داد که «نیروهای فدایی ترکیب جالبی دارند. در تاریخ کشتارهای نژادی و مذهبی رضائیه [ارومیه]، این نخستین بار است که کردها، آذربایجانی‌ها، مسلمانان، آسوریان و ارمنی‌ها، دوش به دوش هم علیه یک دشمن مشترک می‌جنگند».[۷۴] کنسول انگلیس اضافه کرد که اکثر فداییان آذربایجان از دهقانان و کارگران معمولی بودند.[۷۵]  

آن‌طور که هم غلام ی. دانشیان و هم احمد جان‌پولاد از مبارزین دو طرف جبهه در خاطراتشان نوشته‌اند و بر اساس اسناد‌های دیگر، نخستین زدوخورد بین طرفداران فرقه دموکرات و طرفداران حکومت مرکزی در روز ۲۴ آبان ۱۳۲۴ / ۱۵ نوامبر ۱۹۴۵ در سراب و میانه اتفاق افتاد. طرفداران فرقه به پست‌های ژاندارمری مسلحانه حمله کرده و آنها را خلع سلاح کردند.[۷۷] و در نتیجه قصبه میانه بدست فدائیان افتاد و ارتباط تهران با تبریز قطع شد.[۷۸] سقوط میانه این پیغام خطر را داد که این تظاهرات عادی نمی‌باشد و عصیان علیه حکومت مرکزی است. در بعضی نقاط، همچون روستای اونیک / اونیق نزدیک میانه، قلی کندی بین مراغه و میاندوآب، و روستای یام بین مرند و تبریز، مامورین شوروی مانع از خروج ژاندارمری‌ها از پادگان می‌شدند.[۷۹]

در ساعت ۱۸ روز ۲۵ آبان، سرلشکر ارفع رئیس ستاد ارتش شاهنشاهی به فرمانده لشکر آذربایجان تلگراف زد که:

قصبه میانه نخستین منطقه در آذربایجان بود که به دست فرقه دموکرات افتاد. (و ۱۳ ماه  بعد هم نخستین شهر مرزی استان آذربایجان بود که بعد از تخلیه زنجان تحت کنترل ارتش شاهنشاهی درآمد.)

فرمانده تیپ اردبیل به تهران گزارش داد که «در تمام دهات اردبیل، سراب، نمین، مشکین شهر، فولادلو بعناصر حزب توده [دموکرات آذربایجان] از طرف روس‌ها اسلحه داده شده که تعداد تقریبی اسلحه پخش شده طبق اطلاع در حدود ۸۰۰۰ تفنگ برنو و به هر نفر ۲۰۰ تیر فشنگ است که از دیروز در محل به تمرین تیراندازی پرداخته‌اند».[۸۱] بالاخره افراد ف.د.آ. در ساعت ۲۴ شب ۲۵ آبان ناگهانی به شهر و مراکز پادگان سراب حمله ور شده و کلیه سربازان و فرمانده پادگان را بقتل رسانیدند. و در ساعت ۱۹ روز ۲۵ آبان میانه سقوط کرد.

گزارش‌های ارتش به حکومت مرکزی نشان می‌داد که اوضاع عمومی آذربایجان هر لحظه رو به وخامت است، طوری‌که پادگان‌ها هم نمی‌توانند با همدیگر ارتباط برقرار کنند تا نظم و آرامش برقرار شود.[۸۲] در اردبیل دموکرات‌ها به شورش مسلحانه دست زدند. نیروهای ژاندارمری و پلیس دستگیر شدند ولی پادگان ارتش که نیمی از نفرات آن ترک خدمت کرده بود چندین روز مقاومت کرد. نصرالله خان یورتچی در مقابل دموکرات‌ها به مقاومت پرداخت و با کشتن تعدادی از دموکرات‌ها، سلاح‌های آنها را به غنیمت گرفت،‌ اما در نهایت دستگیر و به همراه سایر روسای شاهسون به اردبیل منتقل شد. از قرار معلوم، نصرت بیگ اجیرلو و مطلّب بیگ قوجابیگلو با دموکرات‌ها همکاری کردند.[۸۳] و در نتیجه چنین همکاری، کاپیتان ادیب امینی نماینده ارتش در امور شاهسون‌ها میسر شد.[۸۴] چند هفته بعد، شاهسون‌ها در آذر ۱۳۲۴ به رغم کمبود اسلحه شدیدا به مقاومت پرداختند. فداییان فرقه سروان ادیب امینی -رئیس انتظامات عشایری- را که اسیر شده بود ازش خواستند که به ستوان صدوقی فرمانده جوان پادگان مشکین شهر نامه نوشته و از او بخواهد که دیگر مقاومت نکند.[۸۵] دموکرات‌ها پس از سقوط سراب و اردبیل برای خلع سلاح واحدهای ارتش به سوی مشگین شهر پیشروی کردند. دموکرات‌ها علیرغم تلفات سنگین بر ژاندارمری مشکین شهر پیروز شدند و فرمانده آن را به قتل رساندند. پادگان ارتش تسلیم شد و فرماندهان آن به قتل رسیدند. ادیب امینی پس از دستگیری بلافاصله اعدام شد.[۸۶] پسیان ادعا می‌کند که دموکرات‌ها برای بیرون آوردن انگشتر طلایی ادیب امینی انگشت او را بریدند.[۸۷]

نامه‌ای که در این مقاله منتشر شده  به این نوع حوادثی که در بالا به آنها پرداخته ‌شد می‌پردازد و از زبان فرقه دموکرات آذربایجان نوشته شده است. در یک بخش از مقاله به حوادث روستای مردانقم در قره‌داغ و لب دوزی طرفداران ف.د.آ. اشاره شده است. سِرگِئیف خبرنگار روزنامه عصر مسکو که به آذربایجان و زنجان سفر کرده بود طی یادداشتی از ناحیه قره‌داغ همین مطالب را با جزئیات بیشتر نوشته که عبدالله خان محمدخانی و صمدخان [احمدی] قسمت‌های مسلح سوار تشکیل داده و اعمال خشونت آمیز شدید را مرتکب می‌شوند. در بسیاری از روستاها نقل می‌شد که اینها لب‌های یک دهقان که عضو فعال فرقه دموکرات بوده را دوخته بودند. در تبریز اطلاع حاصل می‌شود که به فرمان عبدالله خان، پوست صورت دو  نفر از دهقانان را کنده و آهن گداخته روی زخم آنها گذارده‌اند. در موقع شکنجه به طرفداران فرقه گفته‌اند که «این مجازات‌ها برای اینست که فریاد کرده‌اید: زنده باد آزادی! زنده باد فرقه دموکرات!»[۸۸] بنا بر ادعای روزنامه آذربایجان، خان‌های‌ فئودال قره‌داغ طرفداران ف.د.آ. را با شکنجه کشته و حتی دماغ، گوش و لب روستاییان حامی فرقه را بریده بودند.[۸۹] بنا بر گفته بازماندگان آنها، افسران اعزامی فرقه همچون سرهنگ آرام ارمنی، عده‌ای از افراد منطقه را زیر سوال برده و شکنجه کرده بودند که جای این خان‌ها را لو بدهند.[۹۰] به عبارتی،شکنجه افراد عادی جهت لودادن مخالفین خود از هر دو طرف موافقین و مخالفین فرقه اتفاق افتاده بود.

مذاکرات مجلس شورای ملی

اتفاق‌های بالا بخش‌هایی از حوادث پس از تاسیس فرقه دموکرات آذربایجان بود. در هقته‌های بعد از این حوادث، کنگره دوم آذربایجان تشکیل شد که مقدمات انتخابات مجلس ایالتی را مقرر نمود. انتخابات برگزار شد، زنان در آن برای نخستین بار شرکت کردند و مجلس شکل گرفت و در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ دولت خودمختار را معین نمود. در فرصتی دیگر به جزئیات این مراحل خواهم پرداخت.

حوادث قید شده در این نامه در مجلس شورای ملی در تهران در جلسه روز ۲۸ آذر ۱۳۲۴ مطرح گردید.[۹۱] گفت‌وگوی نمایندگان مجلس در این خصوص خواندنی است. صحبت‌های نمایندگان بطور خلاصه شده:

سپس دکتر مصدق به طرح شکایت‌ها ادامه داد که از گوشه و کنار آذربایجان رسیده بود و به فجایعی اشاره داشت که در واقع دلایل نارضایتی مردم آن خطه از دولت مرکزی را نشان می‌داد، شکوه‌هایی که همه بی‌جواب مانده بود و به ناگزیر بعضی از مردم به جان آمده‌ آذربایجان را به سوی حمایت و امید بستن به شعارهای فرقه‌ دموکرات آذربایجان کشانده بود.‌

مصدق متن نامه پیوست مقاله را خواند.

خلاصه مقاله از زبان ناظر خارجی

در پایان، مشاهده‌های یک روزنامه‌نگار انگلیسی ارائه می‌شود که تاکنون به آن پرداخته نشده است. این نظرها به طور خلاصه رویدادهایی را که پیش‌تر بیان شده بود، بازگو می‌کند و از دیدگاه یک ناظر خارجی و پیش از مشاهده‌ هرگونه نتایج اقدام های ف.د.آ. (نظیر تشکیل مجلس، ‌مذاکره با مرکز و شکست)، نوشته شده‌ است. مورگان فیلیپس پرایس (Morgan Philips Price) خبرنگار کارکشته منچستر گاردین (The Manchester Guardian) در پاییز ۱۹۴۵ / ۱۳۲۴ به باکو سفر کرد و از آنجا راهی ایران شد. این بار نخست سفر او نبود. او از ۱۹۱۱ که با این روزنامه کار می‌کرد سفری به قفقاز داشته، استقلال جمهوری آذربایجان را دیده،[۹۴] مسایل ارمنستان و ارمنی‌های ترکیه را مشاهده کرده و مقاله‌های مفصلی در این زمینه نوشته بود. او انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ را هم مرتب پوشش داده بود. فیلیپس پرایس در طی این سال‌ها به سراسر شرق از جمله ایران، ترکیه، ترکستان چین، ترکستان روسیه، عراق، فلسطین، مصر، سوریه و هند نیز سفر کرده بود.[۹۵]

پرایس در ۱۷ دسامبر ۱۹۴۵ / ۲۶ آذر ۱۳۲۴ باکو را به مقصد تهران ترک کرد. او بعد از رسیدن به تهران مشاهداتش را به روزنامه خودش ارسال کرد:

پرایس بدرستی پیشرفت‌های اقتصادی و فرهنگی آذربایجان را مرکز توجه آذربایجانی‌های ایران می دانست:

پرایس در پایان مقاله‌اش نوشت:

پرایس چند هفته بعد همین مشاهداتش را در انجمن سلطنتی آسیای شرق سخنرانی کرد:

این صحبت‌ها باعث بحث فراوان شد. لرد هیلی (Lord Hailey) هم گفت:

خانم وایولت فیشر (Violet Fisher) گفت:

پیوست ۱- نامه کنسول آمریکا در تبریز به وزارت أمور خارجه آمریکا در واشنگتن

پیوست ۲- متن نامه به فارسی

 پیوست ۳- متن نامه به ترکی آذربایجانی

پیوست ۴- متن نامه انگلیسی کنسول آمریکا در تبریز در مخابره نامه

پانویس‌ها

[۱] آذربایجان، «دولت مامورلارینن کندلرده یاراتدیقلاری فجایعی افشا ایتمک...»، ش. ۵۶، ۲۵ آبان ۱۳۲۴، ص. ۱ و ۴؛ نسخه ترکی نامه بدون ذکر نام امضاء کننده آمده و در مقدمه نوشته شده که نامه باز بوده است.

[۲] سازمان اسناد ملی ایران، «سخنرانی عضو کنگره حزب توده در مورد فعالیت فرقه دموکرات آذربایجان»، ش.۲۹۰۰۰۶۳۲۷، نگهداری: ۴۳۵ن ۳ الف ب۱، گزارش محرمانه استاندار استان اول، بتاریخ ۱۸ / ۹/ ۱۳۲۴.

[۳] آذربایجان، اعلان، ش. ۵۸، تاریخ ۲۸ آبان ۱۳۲۴، ص. ۲، ستون ۳، ۱۲ نفر مانده از پایین. به نظر نمی رسد که محمدعلی راوندی از نویسندگان مطبوعات فرقه دموکرات آذربایجان باشد که اسمش در کتاب جمیل حسنلی آمده است. ن.ک.

Cəmil Həsənli (2024), Təbriz-1946-ci il:MillIi Hökumətin Zəfər Və Faciəsi, Qanun Nəşriyyati, Baki, S.40

[۴] آذربایجان، شماره های ۵۶-۶۰، از ۲۵ آبان تا ۳۰ آبان ۱۳۲۴، مطالب، عکسها و پیگردهای دادستان، صفحات متعدد.

[۵] از اینکه به مقالات خودم ارجاع بدهم علاقه چندانی ندارم، ولی از آنجایی که در این خصوص کار جامعی انجام نشده بود، ناچارم. نگاه کنید به دو مقاله تحقیقی: یونس لیثی دریلو، «روزهای پایانی حکومت خودمختار آذربایجان:
۱- عزا در تبریز، عروسی در تهران»، رادیو زمانه، ۱۵ آذر ۱۴۰۲ و یونس لیثی دریلو، «روزهای پایانی حکومت خودمختار آذربایجان:
۲- آمار کشتگان و اعدام شدگان»، رادیو زمانه، ۲۰ آذر ۱۴۰۲

[۶] یدالله کنعانی، پیشه‌وری نین خاطره لری، ۱۳۲۰-۱۳۲۶، باکی، آ.د.پ. آرشیوی، ۱۳۲۵-۱۳۲۶-نجی ایللرده.

[۷] پسیان، مرگ بود بازگشت هم بود، ۱۳۲۶، ص. ۲۲.

[۸] آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گل محمدی و فتاحی، نشر نی، ص. ۴۹۱-۴۹۵؛ حسن نظری، گماشتگیهای بدفرجام، ص. ۱۱۰

[۹] لوئیس فاوست، ایران و جنگ سرد، ترجمه کاوه بیات، ص. ۷۰؛ حسن نظری، گماشتگیهای بدفرجام، ص. ۱۱۰.

[۱۰] تلگراف واصله به وزارت امورخارجه [بریتانیا] از سوی سفیر اعلیحضرت [پادشاه بریتانیا] در تهران، روز ۹ اکتبر ۱۹۴۵ / ۱۷ مهر ۱۳۲۴، کاوه بیات، کردها و فرقه دموکرات، ص. ۲۸.

[۱۱] احمد زنگنه، خاطراتی از ماموریتهای من در آذربایجان، از شهریور ۱۳۲۰ تا دی ماه ۱۳۲۵، ص. ۵۶-۵۷.

[۱۲] احمد کسروی، سرنوشت ایران چه خواهد بود؟، انتشارات مهر و انتشارات نوید ۱۹۸۸، ص. ۱۹.

[۱۳] اولوس، ۲۷ شهریور یا  ۱۸  سپتامبر ۱۹۴۵ / Ulus, 18 Sep 1945

[۱۴] Cumhuriyet, “ İran Azerbaycaninda dikkate değer hareketler”, No. 7575, 19 Eylül, 1945, s.3.

جمهوریت ۱۹ سپتامبر ۱۹۴۵ / ۲۸ شهریور ۱۳۲۴.

[۱۵] اطلاعات، «روز پیروزی در اتحاد جماهیر شوروی»، ش. ۵۸۴۹، روز ۱۳ شهریور ۱۳۲۴، ص. ۱.

[۱۶] اطلاعات، «جشن در قنسولگری شوروی»، روز ۱۳ شهریور ۱۳۲۴، ص. ۶.

[۱۷] اطلاعات، «وزارت امور خارجه، تخلیه ایران را ...»، روز ۲۱ شهریور ۱۳۲۴، ص. ۱.

[۱۸] جان فوران، «تاریخ تحولات اجتماعی ایران»، ص. ۴۰۷. همچنین بنگرید به

National Archives, 891.00-2345, Loy Henderson to Secretary of States / NEA (Aug 23, 1945).

[۱۹] شهریورین اون‌ایکی‌سی، ص‌ ۱۶؟؟؟

[۲۰] ج. [ جعفر پیشه‌وری]، آذربایجان، «گوج برلیکده دیر»، ش. ۵، روز ۲۶ شهریور ۱۳۲۴.

[۲۱] علیرضا صرافی، ذکر جمیل رضا رسولی و دست نوشته‌های او، ماهنامه اوزان، فروردین ۱۳۹۹، ش. ۸. ص. ۴۳.

[۲۲] کشاورز، فریدون؛ من متهم می‌کنم کمیته مرکزی حزب توده ایران را، تهران ۱۳۵۷، ص‌ ۳۱.

[۲۳] طبری، ص‌ ۶۸.

[۲۴] انور خامه ای، خاطرات سیاسی: فرصت بزرگ از دست رفته، ص. ۳۹۱.

[۲۵] ن. جامی، گذشته چراغ راه آینده است، ص‌ ۲۴۸ چاپ اول یا ص. ۲۸۰ چاپ دوم دیجیتالی.

[۲۶] رحیم رئيس‌نیا ، خاطرات سلام‌الله جاوید، ج.۱، ص. ۱۹۵.

[۲۷] آذربایجان، «در صحنه شیر و خورشید»، ش. ۱۰، روز ۱ مهر ۱۳۲۴، ص. ۲.

[۲۸] این رقم ۶۰ هزار نفر معقول به نظر میرسد. آوانسیان نوشت: «حزب توده در آذربایجان در حدود شصت هزار عضو داشت» (آوانسیان، خاطرات، ص. ۳۶۸، یادداشت ۲۰ نوامبر ۱۹۶۷ / ۲۹ آبان ۱۳۴۶) و ایرج اسکندری نوشت «۶۵ هزار و هفتصد نفر اعضای حزب توده یکباره به فرقه ملحق شدند» (اسکندری، خاطرات، ص. ۵۶۸-۵۶۹).

[۲۹] آذربایجان، «مطبوعات تهران»، ش. ۱۱، روز ۲ مهر ۱۳۲۴، ص. ۲.

[۳۰] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «فرقه مزین تاریخی ایشی» (کار تاریخی فرقه ما)، ش. ۶، روز ۲۷ شهریور ۱۳۲۴.

[۳۱] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «آیی دوستلیغی» (دوستی خاله خرسه)، ش. ۷، روز ۲۸ شهریور ۱۳۲۴.

[۳۲] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «مرا بخیر تو امید نیست شر مرسان»، ش. ۸، روز ۲۹ شهریور ۱۳۲۴.

[۳۳]امضا کنندگان: شترباني، حسين جدي، صمد منصوري، علي ماشينچي، لطيف شميلي، محمد ابراهيم، عباسعلي زنوزي، تقي چاپار، ناتواني، نجفعلي، جمشيد انباز، جعفر پيشه‌وري، غلام‌يحيي دانشيان، اسرافيل نادري، علي ابلوج، ملك ملكفام، صادق پادگان، رسام موزع ‌‌زاده، امين فرشچيان، دكتر آخوند‌‌زاده، فنائي، ترابي (مدیر روزنامه خاور نو)، باقر اميرخيزي، كاظم وحيد‌هاشم نيا داود، محمد حسين برهاني، صمصام خاقاني، محمود حقيقي، آخوند‌‌زاده گنجي، محمد ابراهيم اخبارلي، حسن زفيري، علي قهرماني، ميرتقي سادات خياباني، علي چوقاني، صابر كمال‌‌‌زاده، علي علافپور، علي روشنفكر، ابراهيم سالك، ذبيح‌الله شريفي، حسن علي‌‌زاده، محمد ابراهيم علي‌‌زاده، اكبر شهابي، تقي شاهين. منبع: آذربایجان، «لندن انجمننه گوندریلن تلگراف»، ش. ۱۰، روز ۱ مهر ۱۳۲۴.

[۳۴] آذربایجان، «لندن انجمننه گوندریلن تلگراف»، (تلگراف ارسالی به انجمن لندن)، ش. ۱۰، روز ۱ مهر ۱۳۲۴.

[۳۵] اطلاعات، «انگلیسیها حاضرند که از ماه دسامبر قوای خود را خارج کنند»، ش. ۵۸۶۴، روز ۱ مهر ۱۳۲۴.

[۳۶] رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۲-۱۸۴ و ۴۲۸-۴۳۲. متن تلگراف در ضمیمه کتاب زهتاب فرد و روزنامه وظیفه، ش. ۱۲۱، بتاریخ ۲۲ مهر ۱۳۲۴.

[۳۷] ج. [احتمال قریب به یقین جعفر پیشه‌وری]، آذربایجان، «هویت حجره و دکان ایله تعیین ایدیلمز» و«هویت با داشتن حجره و دکان تعیین نمیشود»، ش. ۲۹، روز ۲۴ مهر ۱۳۲۴.

[۳۸] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «افتراآمیز تلگرافی کیم امضا ایتدیرمیشدیر» (کی امضا تلگراف افتراآمیز را گرفته بود)، ش. ۳۰، روز ۲۵ مهر ۱۳۲۴.

[۳۹] رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۳.

[۴۰]نمونه این افراد و خانواده ‌ها عبارت بودند از خوئیلر (قاسم و مختار)، صدقیانی (محمود، صمد و علی)، حیدرزاده، چایچی، شالچی (عبدالحسین و صادق)، اردبیلی، ایپکچی، تقی بیت‌الله و غیره. برای اسامی کامل ن.ک.  رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۳ و ۴۲۸-۴۳۲.

[۴۱] سیدضیاء‌الدین طباطبایی تا سن ۱۵ سالگی در تبریز زندگی می‌کرد و پدرش حاج سیدعلی آقا یزدی از آخوندهای معروف دربار ولیعهد در تبریز بود و مسجدی به نام او بود. سیدضیاء زبان ترکی آذربایجانی را سلیس و صاف صحبت می کرد. ن.ک. رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۲-۱۸۳.

[۴۲] رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۳.

[۴۳] رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۸۴

[۴۴] پ. [پیشه‌وری]، آذربایجان، «مصنوعی تعصب»، ش. ۴۷، بتاریخ ۱۵ آبان ۱۳۲۴، ص.۱.

[۴۵] آذربایجان، »آذربایجان بلاواسطه خارجی مملکتلرله تجارت علاقه‌سی یاراتمالیدیر. آذربایجان تاجرلرینین ملی دولته مراجعتی» ش. ۹۹، بتاریخ ۲۳ دی ۱۳۲۴، ص.۱؛ رحیم زهتاب‌فرد، خاطرات در خاطرات، ص. ۱۹۲-۱۹۳.

[۴۶] نوروز، آذربایحان، «بر بالای جنازه شیخ‌ محمد خیابانی»، ش. ۳۰، روز ۲۵ مهر ۱۳۲۴.

[۴۷] آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گل محمدی و فتاحی، نشر نی، ص. ۴۹۲-۴۹۴. 

[۴۸] آذربایجان، «آذربایجان دموکرات فرقه‌سینین نظام‌نامه‌سی» (نظام نامه فرقه دموکرات آذربایجان)، ش. ۲۷، روز ۲۲ آبان ۱۳۲۴.

[۴۹] آذربایجان، «از تهران؛ اداره روزنامه آذربایجان»، ش. ۲۴، روز ۱۸ مهر ۱۳۲۴.

[۵۰] باغچه بان، آذربایجان، «ما مرامهای فرقه دموکرات را استقبال می‌کنیم»، ش.۲۷، روز ۲۲ مهر ۱۳۲۴.

[۵۱] آذربایجان، «یک حرف حسابی»، ش.۲۴، روز ۱۸ مهر ۱۳۲۴.

[۵۲] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «فرقه میزین برنجی کنگره مناسبتیله» (به مناسبت نخستین کنگره فرقه ما)، ش. ۱۲، روز ۳ مهر ۱۳۲۴.

[۵۳] آذربایجان، «آذربایجان دموکرات فرقه سینین عمومی ییغینجاغی» (جلسه عمومی فرقه دموکرات آذربایجان)، ش. ۱۴، روز ۵ مهر ۱۳۲۴.

[۵۴] آذربایجان، «تلگراف تبریک تشکیلات زنان رضائیه»، ش. ۱۴، روز ۵ مهر ۱۳۲۴.

[۵۵] اطلاعات، «تاسیس حزب جدید»، روز ۲۱ شهریور ۱۳۲۴، ص. ۴.

[۵۶] پ. [احتمال قریب به یقین پیشه‌وری]، آذربایجان، «فرقه اویونجاق دگلدر» (فرقه بازیچه نیست)، ش. ۱۵، روز ۶ مهر ۱۳۲۴.

[۵۷] آذربایجان، «بمناسبت اولین کنگره فرقه دموکرات آذربایجان»، ش. ۱۷، روز ۹ مهر ۱۳۲۴.

[۵۸] نوروز، آذربایجان، «خوش آمده اید»، ش. ۱۸، روز ۱۰ مهر ۱۳۲۴.

[۵۹] جاوید در خاطراتش می‌نویسد که «کنگره بسیار خوب برگزار شد. در پیرامون بعضی از موضوعات بحث‌های مفصل شد. درباره چند ماده هم، بین من و پیشه‌وری اختلاف نظر پیش آمد که البته اکثریت نظر او را پذیرفت.» ن. ک. رحیم رئيس‌نیا ، خاطرات سلام‌الله جاوید، ج.۱، ص. ۳۲۷.

[۶۰] آذربایجان، «نخستین جلسه کنگره فرقه دموکرات آذربایجان تشکیل یافت»، ش. ۱۹ و ۲۰، روزهای ۱۱ و ۱۲ مهر ۱۳۲۴.

[۶۱] ن. جامی، گذشته چراغ راه آینده است، چاپ اول ص. ۲۵۵ / چاپ دوم، ص. ۲۸۸ دیجیتالی.

[۶۲] آذربایجان، «کنگره بپایان رسید»، ش. ۲۲، روز ۱۵ مهر ۱۳۲۴.

[۶۳]جیمز  بیل، «شیرو عقاب، روابط ایران و آمریکا»، ترجمه فروزنده جهانشاهی، ۱۳۷۱، ص. ۲۷

[۶۴] Lenczowski, George: United States support for Iran independence and integrity, 1945-1959, The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 1972, v401, pp45-55.

[۶۵] محمد سلیمانی امیری، نگاهی نو به آذربایجان ایران، ص. ۱۶۰.

[۶۶] خواندنیها، دولت ژاندارمری، به نقل از نوروز ایران بجای داد،  ش. ۱۵۸، ۷ مهر ۱۳۲۴، ص. ۲.

[۶۷] خواندنیها، از تجاوز امریکا نزد کدام دولت تظلم کنیم، به نقل از اقدام،  ش. ۱۵۸، ۷ مهر ۱۳۲۴، ص. ۴.

[۶۸] خواندنیها، به نقل از اطلاعات، ش. ۱۴، ۳ آذر ۱۳۲۴، ص. ۲.

[۶۹] رسول جعفریان، بحران آذربایجان، ص. ۳۰۱.

[۷۰] علی مرادی مراغه‌ای، خشم و هیاهوی زندگی /خاطرات غلام یحیی، چاپ دوم، ص. ۹۰.

[۷۱] آژیر، ش. ۱۵۵، تاریخ ۲۱ خرداد ۱۳۲۳.

[۷۲] ت. اتابکی، آذربایجان در ایران معاصر، ص. ۱۳۲-۱۳۳.

[۷۳] Qulam Yəhya, Xatirələr, Baki 2006, S. 40-41.

 علی مرادی مراغه‌ای، خشم و هیاهوی یک زندگی، چاپ دوم، ص. ۱۳۳-۱۳۴.

[۷۴] آبراهمیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گل محمدی و فتاحی، ص. ۴۹۳ به نقل از

British Consul in Tabriz, Situation in Rezaieh, F.O. 371/Persia 1945/34-52661.

[۷۵] آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه گل محمدی و فتاحی، نشر نی، ص. ۴۹۲-۴۹۴. 

[۷۶] مجله آذربایجان، چاپ باکو، سال ۱۹۴۶، ش. ۴، ص. ۳۳.

[۷۷] Qulam Yəhya, Xatirələr, Baki 2006, S. 41.

 علی مرادی مراغه‌ای، خشم و هیاهوی یک زندگی، چاپ دوم، ص. ۱۳۴.

[۷۸] سیداحمد جان پولاد، سرگذشت یک افسر ایرانی، ص. ۱۶۴.

[۷۹]متن تلگراف لشکر ۳، با امضای درخشانی، بی‌تاریخ، نقل شده در ن.ق. پسیان، مرگ بود بازگشت هم بود، چاپ دوم، ص. ۲۷-۲۸؛ و سیداحمد جان پولاد، سرگذشت یک افسر ایرانی، ص. ۱۶۴.

[۸۰] نجفقلی پسیان، مرگ بود بازگشت هم بود، ۱۳۲۶، ص. ۲۹-۳۰.

[۸۱] گزارش فرمانده تیپ اردبیل در ۲۶ آبان، نقل شده در خواندنیها، «یادی از ۲۱ آذر» ش. ۲۳، ۲۱ آذر ۱۳۳۲، ص. ۱۰.

[۸۲] خانبابایی، غائله آذربایجان، ص. ۱۵۶.

[۸۳] غلام یحیی دانشیان در خاطراتش از همکاری فردی بنام علی خان [بهرام خان اوغلی] رئیس طایفه قوجابیگلی یاد می‌کند. اینکه این فرد دیگری است یا دانشیان اشتباه کرده است، نامعلوم می‌باشد. ن.ک. علی مرادی مراغه‌ای، خشم و هیاهوی یک زندگی، چاپ دوم، ص. ۱۶۴.

Qulam Yəhya, Xatirələr, Baki 2006, S. 63.

[۸۴] ریچارد تاپر،‌ تارخ اجتماعی و سیاسی شاهسونها،‌ ترجمه،‌ص. ۱۰۱.

[۸۵] علیرضا طاهری، اطلاعات، «قسمت ۴۹ ماجراهای خواندنی نفت: خون، از پایه‌های حکومت خودمختار بالا میرود»، ش. ۱۳۴۷۱، روز ۳۰ فروردین ۱۳۵۰، ص. ۵.

[۸۶] - ریچارد تاپر،‌تارخ اجتماعی و سیاسی شاهسونها،‌ ترجمه،‌ص. ۳۴۳-۳۴۴.

[۸۷] Lambton A.K.S. (1969), The Persian land Reform 1962-1966, Oxford, Oxford university Press, pp37.

[۸۸] مردم، «در آذربایجان ایران»، یادداشتهای سفر سرگیف در عصر جدید مسکو، ترجمه محمدحسن تمدن، بازنشر در، ش. ۲۶،  ۲۷ بهمن ۱۳۲۴، ص. ۸-۱۲.

[۸۹] حمید نیکپور، آذربایجان، «ملی حکومتین خلق دشمنلری ایله مبارزه‌سی»، ش. ۱۳۱، روز ۱ اسفند ۱۳۲۴. این ادعای روزنامه آذربایجان را اسماعیل لیثی-عموی نگارنده- نیز نقل قول می‌کرد.

[۹۰] یادداشتهای نگارنده و تحقیقات میدانی. همچنین بنگرید به محمد حافظ ‌‌زاده، ارسباران در گذر حماسه و تاریخ، نشر مهد آزادی،  تبریز، ۱۳۷۶، ص. ۳۹۸-۳۹۹.

[۹۱] متن مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره ۱۴، جلسه ۱۷۳، بتاریخ ۲۸ آذر ۱۳۲۴، منتشره در روزنامه رسمی ش. ۲۴۹، لینک آنلاین

[۹۲] در آن مجلس دو نماینده با نام مجد بودند: محمدعلی فطن‌السلطنه معروف به مجد نماینده قزوین در دوره ۱۴ مجلس و سناتور دوره دوم در ۱۳۳۲ و شیخ حبیب‌الله مجد ضیائی نماینده زنجان، روحانی و مالک. در مینوت اشاراه نشده که کدام مجد. از آنجایی که در ادامه صحبت از ملک زوار در مازندران می‌شود این مربوط به فطن‌السلطنه می‌شود.

[۹۳] مجد در ۱۳۲۱-۱۳۲۲ استاندار مازندران بود.  مجد با استفاده از موقعیت خود، پس از شهریور ۱۳۲۰ و کناره‌گیری رضا شاه از سلطنت، املاکی را که در زمان رضا شاه از او گرفته شده و به جای آن در جای دیگری ملک داده شده بود، دوباره تصرف کرد، املاکی را نیز که به عوض به او داده شده بود، حفظ کرد و اجاره داد. این در حالی بود که در تعویض املاکش نه تنها زیانی نبرده، بلکه سود نیز برده بود. ن.ک. مذاکرات جلسه ۴۵ دوره سیزدهم مجلس شورای ملی اول اردیبهشت ۱۳۲۱.

[۹۴] Price Morgan Philips. A Journey Through Azarbaidjan and Persian Kurdistan. The Persian Society, London, 1913.

[۹۵] M. Philips Price, Soviet Azerbaijan, J. of the Royal Central Asian Society, 1946, 33:2, p188-200, mainly pp.188.

[۹۶] M. Philips Price, The Manchester Guardian, “Russia and Iran: Is Anglo-American Policy Sound?”, Jan 24, 1946, p4.

[۹۷] M. Philips Price, Soviet Azerbaijan, J. of the Royal Central Asian Society, 1946, 33:2, p188-200, mainly pp.195-196.

[۹۸]ibid, pp.196-198.

[۹۹]ibid, pp.198-199.