فیلمنامه‌نویسی در ایران: تلاش برای بقا در دوران انحطاط

باید دست به هر کاری بزنی. از نوشتن فیلم‌نامه‌های دانشجویی تا همراهی با دیگر فیلم‌نامه‌نویسان، که در اکثر مواقع هم این‌ فعالیت‌ها رایگان است. ممکن هم هست که هیچوقت به شما سفارش موضوع ندهند و یا فیلم‌نامه شما را در سینما یا تلویزیون نپذیرند. در مجموع مسیری که یک فارغ‌التحصیل از دانشگاه تا ورود به حوزه حرفه‌ای کار طی می‌کند، یک مسیر مبهم و ناروشن است و این خطر هم وجود دارد که هیچوقت نتوانی به طور حرفه‌ای کار کنی. باید بخت با تو باشد و آشنا هم باید داشته باشی. 

اگر کسی دنبال حقوق کارمندی‌ست، قاعدتاً نباید فیلم‌نامه‌نویس شود. اگر مصر بود تنها راه استخدام در صدا و سیماست. به‌ویژه صداوسیمای شهرستان‌ها. اما پذیرش در صداوسیما هم به این سادگی نیست، چراکه کارکردن با ایدئولوژی حاکم ممکن است فرد را دچار تردید کند. در چند سال اخیر شبکه خانگی بازار کار را کمی بهتر کرده  اما نه تا آن حد که بتوان تمام‌وقت فیلم‌نامه‌نویس بود.

فیلمساز متنِ شما را می‌خواند و براساس آن نظر می‌دهد. فیلم‌سازها هم معمولاً خودشان فیلم‌نامه‌هایشان را می‌نویسند. در این شرایط یک فیلم‌نامه‌نویس، چه کار می‌تواند بکند؟ می‌ماند تیزرها و ویدئوکلیپ‌های تبلیغاتی و موسیقایی که بیشتر آن‌ها را هم خود کارگردان می‌سازد.

وقتی پایان‌نامه‌ام را دادم، یکی از استادان از آن خوشش آمد و من را به یک فیلمساز معرفی کرد و دو سال بعد، کارم پذیرفته شد. اما این به آن معنا نبود که من بتوانم به طور منظم کار کنم. تا شما یک فیلم‌نامه‌‌نویس شناخته‌شده شوید، باید صبر و حوصله بسیار به خرج بدهید، گاهی ممکن است ده سال طول بکشد و در این مدت برای گذران زندگی باید کار اول و دومی داشت.

تنها یک راه باقی مانده و آن هم اتصال به نهادهای قدرت است. شما یک فیلم‌نامه خوب هم داشته باشید، تنها راه پذیرفته‌شدنش  تن‌دادن به چیزهایی است که استقلال فکری و کاری را از شما می‌گیرد. در این وضعیت، من هیچ شانسی برای فیلم‌نامه‌نویسی مستقل نمی‌بینم، هیچ نقطه امیدی در صنعت سینما نمی‌بینم. شما فقط می‌توانی با موبایل خودت فیلم‌نامه‌ات را فیلم کنی. تجربه ده ساله من می‌گوید، تا امروز، هیچ فارغ‌التحصیلی نبوده که توانسته باشد در این حرفه موفق بوده باشد، یک موفقیت نسبی حتی! همه نهایتا یک فیلم کار کرده‌‌اند، و دیگر تمام.

بر فرض که سانسور را هم دور بزنید، چگونه می‌خواهید فیلم‌نامه‌تان را فیلم کنید؟ با بودجه کدام سازمان سینمایی؟ با فارابی؟ اوج؟ صداوسیما؟... همه اینها حکومتی هستند. برای فیلم‌نامه‌نویس‌های مستقلی مثل م عملا سرمایه‌گذار وجود ندارد. پس، مهم‌تر از سانسور، سرمایه‌گذار است که در این شرایط که سینما تعطیل است، سرمایه‌گذار خصوصی نیست، اگر هم باشد، ریسک چنین کاری را نمی‌کند، هرچه هست، دولتی است که شما باید تن به خواسته‌های غیرمنطقی آنها بدهید.

فیلم‌نامه‌نویسی هم مانند بسیاری از دیگر فعالیت‌های هنری در ایران یک شغل قابل اتکا نیست. نبود نهادهای صنفی قوی، تسلط نهادهای حاکمیتی بر سینمای ایران و فقدان سرمایه‌گذاری که آمادگی خطر کردن داشته باشد، سبب شده که سینما رو به انحطاط بگذارد.

اگر فرض را بر این بگذاریم که شخص دانشجو هیچ اطلاعات تخصصی و آموخته قبلی راجع به نوشتن ندارد، دوران دانشجویی زمان فراگیری الفبای کار است و طبعا اگر پیشنهاد کاری هم باشد در همان سطح است. اما معمولا این‌گونه است که دانشجوی فیلم‌نامه‌نویسی با یک پیش‌زمینه و تجربه اندک و معمولا به‌واسطه همان با ادعای زیاد وارد می‌شود؛ این قضیه در دو سال اول که عمومی است کمتر و در دو سال دوم که تخصصی است، بیشتر نمود دارد. دوره دانشجویی من پیشنهادهایی مثل نوشتن برای رادیو یا نوشتن برای سریال‌های سطح پایین و سفارشی دریافت می‌کردم، اما به دلیل نازل‌بودن سطح کار و پرداختی خیلی ناچیز، کمتر کسی به اینجور کارها علاقه‌مند بود.

از طریق یکی از دوستان برای یک سریال طنز، نود شبی نوشتم، اما چون دیدم حالت بیگاری و سوءاستفاده دارد، کار را نیمه‌تمام رها کردم. خلاصه کنم: در مجموع درآمد آن‌چنانی از فیلم‌نامه‌نویسی نصیب شما نمی‌شود، و مدرک تحصیلی هم در هیچ دوره‌ای به کارتان نمی‌آید. هرچه هست، شما از ابتدا باید کفش آهنین به پا و زره آهنین تن کنید تا بتوانید در این مسیر ادامه بدهید.

وارد شدن به سینما و تلویزیون و کار کردن در این سازمان سخت است و از آن سخت‌تر تطبیق‌ دادن خودت با خواسته‌های تهیه‌کننده. از سوی دیگر، نگاه مثبتی به تازه‌واردها نمی‌شود، دلیلش هم انبوه نویسنده‌های کارنابلد در مقابل معدود استعدادهای واقعی است.

به همین دلیل حتی با ارزش‌ترین فیلم‌نامه‌ها هم خیلی راحت می‌توانند نادیده گرفته شوند. البته اگه کسی با کار سفارشی انجام‌دادن مشکل نداشته باشد، قضیه خیلی برایش راحت‌تر است. در غیراین صورت، چشم‌انداز پیش روی شما، همیشه مبهم است.

سختی کار برای یک فیلم‌نامه‌نویس در وهله اول این است که تهیه‌کننده یا کارگردان و حتی بازیگر راجع به فیلم‌نامه اعمال نظر و اعمال قدرت می‌کنند، که البته در همه‌جای دنیا مرسوم است. اما در کل به‌نظرم بحث روابط خیلی مهم‌تر است، بعد از آن توانایی و تخصص، بعد داشتن نگاه حرفه‌ای به‌جای نگاه ایده‌آلیستی و درنهایت روحیه جنگندگی و سماجت‌داشتن که معمولا با روح و ذات نویسندگی در تضاد است. این تصویری از مسیری است که شما باید طی کنید، البته اگر دوام بیاورید.

روند نزولی کاملا محسوس است و سینما و فیلم‌نامه‌نویسی به‌عنوان یک هنر فقط یک گام با انحطاط و زوال فاصله دارد. در یک کلام سینما و هنر در کشور ما امر چندان مهمی محسوب نمی‌شود، مگر برای پروپاگاندای ایدئولوژی نظام حاکم.

یا از طریق روابط خانوادگی و یا از طریق رانت می‌توان به عرصه فیلمسازی ورود کرد. در آن صورت هم هیچ تضمینی وجود ندارد که یک فیلمنامه‌نویس بتواند زندگی‌اش را تأمین کند. زمینه‌های اشتغال در صدا و سیمای شهرستان‌ها بیشتر فراهم است. اما مسأله انطباق با خواسته‌های حاکمیت را هم نباید فراموش کرد.

داشتن پدری فیلمساز، تنها شرط ورود به دنیای سینما و تلویزیون نیست. شما باید از خلاقیت هم بهره‌مند باشید که پذیرفته شوید. علاوه بر این به تلاش و پشتکار هم نیاز است. یک بازیگر شاید بتواند با بازی در یک فیلم، یک‌شبه ره صدساله را بپیمایید، اما کدام فیلم‌نامه‌نویس را می‌شناسید که با نوشتن یک فیلم‌نامه که فرض بگیریم در یکی از جشنواره‌ها از جمله فجر یا خانه سینما و حافظ برنده شده باشد، توانسته باشد یک‌شبه زندگی‌اش از این‌رو به آن‌رو شود، به‌ویژه از لحاظ اقتصادی؟ فکر نمی‌کنم بتوان از طریق فیلم‌نامه‌نویسی یک زندگی معمولی را در پیش گرفت. مگر در طول سال، چند فیلم‌نامه می‌توان نوشت و از میان آنها چندتا فیلم یا سریال خواهند شد؟ با کتاب‌شدن فیلم‌نامه هم نمی‌توان پولی به دست آورد؛ چون وضعیت کتاب از سینما بدتر است.

مگر چند متن تبلیغاتی برای پروژه‌های شرکت‌ها یا کلیپ‌های ویدئویی می‌توان نوشت؟ چیزی که در اینجا به شما تعلق می‌گیرد به‌عنوان نویسنده متن، در قیاس با بازیگری که در آن بازی می‌کند، هیچ است. همه اینها به ما می‌گوید که شما در هر رشته هنری، همیشه باید به فکر یک شغل نان و آب‌دار باشید. چون کار هنری، کار دوم یا سوم یا چندمِ شما است.