میثاء حمدان: سنجش فشار اجتماعی و مذهبی با پارچه و بستنی قیفی

میثاء حمدان، هنرمند مفهومی خودآموختۀ بینارشته‌ای است که در سال ۱۹۹۷ در امارات متولد شد و بالید. او رسانه‌های مختلفی نظیر ویدئو، پرفرمنس و چیدمان را به کار می‌گیرد. میثاء دریافته است که پارچه و منسوجات راوی داستان فشارهای اجتماعی و مذهبی پیش روی زنان است. او فیلم هم می‌سازد و به زبان عربی می‌نویسد. حمدان در سال ۲۰۱۹، در برنامۀ بورسیۀ هنرمندان نوظهور بنیاد شیخ سلامه بنت حمدان شرکت داشت و در سال ۲۰۲۱ رزیدنسی بنیاد فرهنگی هنر را دریافت کرد. او در حال حاضر عضو برنامۀ تمرین انتقادی تشکیل در دبی است. میثاء درباره مفهوم هنر می‌گوید:

میثاء تلاش می‌کند ایده‌ها، مضامین و هنر را با رنگ‌هایی بازگو کند که نمایانگر خود او هستند و در همان حال معنای اندیشیده‌ای دارند. او در شهر عجمان بزرگ شده که به نظر خودش «شهری محافظه‌کار» است. پارچه عنصر اصلی کارهای او را تشکیل می‌دهد. می‌گوید:

او بین سال‌های ۲۰۱۷-۲۰۱۳ کسب‌وکاری در زمینۀ مد راه انداخت که به نظر خودش با هر پروژه داستانی، موقعیتی را بازگو می‌کرد، به مردمانی در تاریخ ادای احترام می‌کرد و پیام‌آور توانمندی زنان بود. اما به نظرش این کار به تجارت بیشتر نزدیک بود و «مردم کارها را هنری تلقی نمی‌کردند.» با شرکت در نمایشگاه هنر سکّه در اوایل سال ۲۰۱۸ و با استفاده از منسوجات بود که وارد دنیای هنر شد. او می‌گوید با ورود به برنامۀ بورسیۀ هنرمندان نوظهور سلامه بنت حمدان، کارش عمق یافت، سؤالات بیشتری پرسید و پرفرمنس‌هایی اجرا کرد که پیامش را با قدرت بیشتری می‌رسانند. به نظر خود او، مخاطبانش با پرفرمنس‌ها بیشتر از کارهای هنری یا منسوجات ارتباط برقرار می‌کنند.

میثاء در پاسخ به این سؤال که در پرفرمنس‌ها و مضامین کارهایش از چه چیزهایی الهام می‌گیرد، می‌گوید:

میثاء می‌گوید تاریخ هم الهام‌بخش اوست. به خصوص آگاهی از تاریخ زنان. به نظرش تاریخ از دیدگاهی مردانه نوشته شده و نمی‌توان زنان زیادی یافت که تاریخ را نوشته و مستند کرده باشند. به همین خاطر، چرا خودش این کار را نکند؟ کارش را هم با بازنمایی و مستندسازی اتفاقاتی شروع می‌کند که الان در حال وقوع‌اند.

تا به بهشت برگردیم

منسوجات برای میثاء حمدان حامل معنا، آئین و خاطره‌اند. در کار مینیمالیستی حتی نعود الجنه، میثاء این جمله را به روش گرافیتی‌های اعترافی روی در سرویس‌‌های بهداشتی ثبت کرده است. طیفی از لباس‌های سفید تا لباس‌های رنگی طرحدار روی بند رخت آویزان‌اند. زمینۀ این کار سفیدگری پارچه قبل از رنگرزی به منظور تعیین کیفیت پارچه است. ایدۀ بازگشت به جنت زمانی به فکر میثاء رسید که دربارۀ طرح‌ها و نقش‌های غیربومی لباس‌های سنتی امارات تحقیق می‌کرد. معلوم شد منشأ این نقش‌ها نه محیط بومی بلکه کشورهای جنوبی و آسیای جنوب شرقی است که تجارت منسوجات به امارات آورده است.

اگر زمینۀ سفیدگری پارچه را در نظر بگیریم، جنت و بازگشت به آن در سمت لباس‌های رنگی قرار می‌گیرد. ایده‌ای در تناقض آشکار با صراط مستقیم (مورد اشاره در قرآن)، پاکیزگی محض رنگ سفید و سمبل‌های نیکوکاری. میثاء در این کار توانایی خود را بیان و تردید در آموخته‌های مذهبی و به قول خودش «زدودن آموخته‌ها» به رخ می‌کشد.

تا به بهشت برگردیم

خوصه بوصه یالنبوصه

بازی کودکانۀ اماراتی خوصه بوصه شباهت بسیاری به لی‌لی، لی‌لی حوضک در فرهنگ فارسی دارد. در این بازی، چهار پنج دختر دایره‌وار می‌نشینند و آواز خوصه بوصه یا النبوصه را می‌خوانند و همزمان با خواندن آواز به انگشتان‌شان اشاره می‌کنند تا انگشت‌ها یکی‌یکی بسته شوند.

در ویدئوی کوتاه خوصه بوصه ساخت میثاء صدای زنانی را می‌شنویم که این آواز کودکانه را می‌خوانند. میثاء این ویدئو را پرفرمنسی بازیگوشانه می‌داند که با تصاویری انتزاعی از آواز و بازی کودکی ساخته است:

این ویدئو نشان می‌دهد هر فرد تجربه و تفسیر متفاوتی از میراثی مشترک دارد تا جایی که تاریخچه و متن و کلمات آواز را تغییر می‌دهد. تصاویری که میثاء انتزاعی توصیف می‌کند، شباهت بسیاری به انگشتان لاکی زنانه دارد. دست‌ها و انگشتان که پیوسته از گروهی جدا می‌شود و به گروهی دیگر می‌پیوندد. صدای زنان هم بیش از آواز به وردخوانی پهلو می‌زند. جدایی و پیوند پیوستۀ دست‌های زنانه با آوازهایی که هر کدام ساز خود را کوک می‌کنند، بازنمایی امکان‌پذیری خواهرانگی در فرهنگ فمینیستی در عین حفظ تفاوت‌هاست.

نمایی از ویدئوی کوتاه خوصه بوصه

اقدامات احتیاطی

میثاء حمدان در ویدئو پرفرمنس تک‌نفرۀ اقدامات احتیاطی (precautions) با برقع توری صورتی که بر سر انداخته، سعی دارد بستنی قیفی بخورد! زمینۀ تصویر که موسیقی‌ای آن را همراهی می‌کند نیز صورتی است. موسیقی همراه با تلاش مداوم هنرمند آهنگی هجوآمیز می‌گیرد. میثاء می‌گوید این پرفرمنس زمینه‌ای شخصی دارد:

نمایی از ویدئو پرفرمنس اقدامات احتیاطی، ۲۰۲۲

میثاء با جست‌وجوی بیشتر متوجه می‌شود در سال‌های دهه‌ ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ حتی مقالاتی نوشته‌اند تا به زنان آموزش بدهند چطور با متانت بستنی و موز بخورند! او می‌پرسد:

او دربارۀ سمبلیسم حجاب و رنگ آن در این پرفرمنس از علاقه‌اش به رنگ‌های زنده و محدودیت‌های اجتماعی می‌گوید:

مخاطبان اماراتی و غربی واکنش متفاوتی به کارهای او داشته‌اند. به نظر میثاء کارهای هنری زنان منطقه می‌تواند واقعیت فعالیت‌های زنان این گوشه از دنیا را به مخاطبان غربی نشان دهد؛ مخاطبانی که تصور می‌کنند زن عرب خاورمیانه‌ای سرکوب شده و توان صحبت ندارد. با وجود این، بازخوردهایی که دریافت کرده حاکی از آن است که در دنیای غرب مردم کمتر نظرات خود را سانسور می‌کنند و در بیان نظرات‌شان صریح‌تر هستند.

این پرفرمنس تداعی‌های جنسی روشنی دارد: پردۀ بکارت- قضیب. لباس سفید در زیر غل‌وزنجیر تور صورتی این تداعی را تقویت می‌کند. به نظر خود هنرمند، نمایش این کار در اکناف جهان کلیشه‌هایی را که برای زنان مقرر شده در هم می‌شکند. کلیشه‌ها و حدومرزهایی که زنان ملزم‌اند در محدودۀ آنها رفتار کنند؛ در غیر این صورت طرد می‌شوند. به عبارتی، میثاء حمدان این تداعی‌های جنسی را نه انکار بلکه بازنمایی می‌کند.

آنچه در این ویدئو برای مخاطب خاورمیانه‌ای و در زمینۀ جنبش‌های آزادیخواه زنان جالب توجه است: هرچند هنرمند دست از تلاش برای خوردن بستنی برنمی‌دارد، اما دست به ابتکاری هم نمی‌زند تا این حجاب توری صورتی را کنار بزند! او در دنیایی صورتی گرفتار است! گرفتاری‌ای که بعید نیست بازتاب مشی شخصی هنرمند باشد. درست است که نهایت عاملیت زن در این پرفرمنس این است که از لذت نمی‌گذرد و اگر شده از پشت تور، آن را می‌چشد، اما غل‌وزنجیری که پشتش گرفتار شده به اوهنی تور است.

منابع:

یک، دو، سه